Севарахон ХУСАНОВА – 1987 йилда туғилган. Андижон давлат тиллар педагогика
институти (ҳозирги АДЧТИ) хорижий тиллар факультетини тамомлаган. Мақолалари
халқаро ва республика илмий журналлари ҳамда илмий-амалий конференцияларда чоп
этилган.
Инсон сезги органлари орасида ҳид сезгиси (олфактор сезги) табиат ва ҳаёт
тажрибасини қамраб олган энг муҳим сезгилардан биридир. Инглиз тилида ҳид
билдирувчи сўзлар кўпинча метафорик ва индивидуалистик тарзда ифодаланса
да, ўзбек тилида улар ниҳоятда бой, кенг қамровли маданий, диний ва ижтимоий
семантик юкламага эга бўлади. Бу тилга хос ҳид билдирувчи сўзлар ҳам жамиятнинг
қадриятлари, тарихий тараққиёти ва маънавий дунёсидан далолат беради. Ҳар
икки тилда ҳам ҳид сезгиси орқали тасвирланган лексемалар инсоннинг руҳий
анъаналари, эстетик қарашлари, ахлоқий баҳоси ва жамиятга бўлган муносабатини
кенг ифода этишда муҳим семантик ва нутқий восита сифатида хизмат қилади.
Ҳид лексемалари одатда одамларнинг ёки табиатдаги объектларнинг ёқимли,
қалбга ёқадиган, ҳузур бағишлайдиган, тетиклантирувчи ифорларни ифодалайди.
Бу лексемалар тилимизда кўпинча гулларга, янги пишган меваларга, тоза
ҳавога, баҳор шамолларига ёки қимматбаҳо атирларга нисбатан ишлатилади
ва улар сўзловчининг руҳий ҳолатини кўтариш, эстетик ҳис-туйғуларини ифода
этиш ҳамда ижобий муҳит яратиш учун хизмат қилади. Масалан, “атиргулдек
ёқимли”, “баҳорий ҳиди тетиклантирувчи”, “ноннинг иси жуда лаззатли” каби
ифодаларда ушбу лексемалар кенг ишлатилади. Шунингдек, ижобий коннотацияли
ҳид лексемалари адабиётда ва кундалик нутқда гўзаллик, тозалик ва ҳаётбахшлик
рамзи сифатида ҳам учрайди.
Ўзбек тилида ҳид билдирувчи лексемаларнинг жуда кенг ижобий маънолари
бор. Улар кўпинча миллий қадриятлар, оила, поклик, табиат гўзаллиги ва ҳаётий
янгиланиш рамзи сифатида ишлатилади:–
Хушбўй – тоза, ораста атир ёки табиий гулдаста, инсон ёки атроф-муҳит
ёқимли ҳиди, эстетик гўзаллик белгиси.– Гул ҳиди – ишқий туйғулар, ёшлик, орзу-умид ва янги ҳаёт рамзи.– Нон ҳиди – меҳнат, меҳмондўстлик, миллий бирлик ва анъанавий илиқлик
тимсоли.
– Янги ҳид – янгиланиш, софлик, ораста муҳит маъноси.
Инглиз тилида бу маъноларни ифодаловчи асосий лексемалар – fragrant,
floral scent, aroma, fresh smell, home-cooked aroma. Ушбу сўзлар ҳиднинг турли
жиҳатларини ифодалайди: “fragrant” кўпроқ ёқимли ва лаззатли ҳидларга нисбатан
ишлатилади, “floral scent” эса айнан гул ҳидига урғу беради. “Aroma” сўзи кўпинча
кучли ва ҳушбўй ҳидларни, масалан, янги пиширилган овқат ёки кофе ҳидини
ифодалайди. “Fresh smell” янги ва тоза нарсаларнинг ёқимли ҳидини англатади,
“home-cooked aroma” эса уйдаги янги тайёрланган овқат ҳидини назарда тутади ва
яқинлик ҳамда иссиқлик ҳиссини уйғотади.
Салбий коннотацияли ҳид лексемалари, яъни кишиларда ёқимсиз, нохуш, хунук,
ёқтирмаслик кайфиятини уйғотадиган, асосан салбий баҳо бера оладиган ҳид
сўзлари ёки иборалари кенг қўлланилади. Бундай лексемаларга масалан, сасиган,
чириган, ачиган, куйдирувчи ҳид, бадбўй, сассиқ, салбий ҳис-туйғуларни ифода
этадиган бошқа ҳид атамалари киради. Шунингдек, уларнинг ишлатилиши нутқда
айрим муайян субъектга нисбатан салбий муносабатни ҳам билдириши мумкин.
Салбий коннотацияли ҳид лексемалари, одатда, образли ва ифодали тилда, салбий
баҳолаш, танқид қилиш ёки қандайдир хатти-ҳаракатларни танқидий баҳолашда
ишлатилади.
Ўзбек тилида салбий ҳидга эга бўлган сўзлар кўпинча ахлоқий, психологик ёки
ижтимоий танқид хусусиятини олади. Ушбу сўзлар нафақат одамнинг шаъни ва
қадр-қимматига зарар етказиши мумкин, балки улар жамиятдаги мавжуд бўлган
муаммолар, камчиликлар, ёки салбий ҳолатларни таърифлаш ва уларга эътиборни
қаратиш учун фойдаланилади. Бундай сўзлар турли контекстларда – одатий ҳаётда,
оммавий ахборот воситаларида, адабиётда ёки расмий чиқишларда учраши,
уларнинг маъноси эса салбий ҳиссиётлар, норозилик, танқид ёки ислоҳотга эҳтиёж
борлигини ифодалаши мумкин. Бундан ташқари, салбий ҳидли сўзлар кўпинча
жамиятда муайян ғояларни шакллантириш, ижтимоий муносабатларни тартибга
солиш ёки ахлоқий қадриятларни мустаҳкамлаш мақсадида ҳам қўлланилади.– Чириётган ҳид – тартибсизлик, ислоҳга эҳтиёж рамзи.– Қора ҳид – офат, ҳалокат, ахлоқий таназзул ифодаси.
Инглиз тилида булар қуйидаги сўзлар билан ифодаланади: stench, musty smell,
foul odor, reek ва бошқа шу каби сўзлар. Ушбу сўзларнинг ҳар бири ҳиднинг
ёқимсизлиги ва оғирлигини тасвирлаш учун ишлатилади. Масалан, “stench” жуда
кучли ва чидаб бўлмас даражадаги ҳидни англатади, “musty smell” эса айниб
қолган ёки эски нарсалардан келадиган ҳидни билдиради. “Foul odor” умумий
равишда ёқимсиз ҳидларни тавсифлаш учун ишлатилади, “reek” эса ўткир ва
тез тарқаладиган ёқимсиз ҳид маъносини беради. Бу сўзлар инглиз тилида ёмон
ҳидларни тасвирлашда кенг қўлланилади.
Салбий ва ижобий коннотацияларнинг асосий фарқи шундаки, ўзбек тилида
улар кўпроқ жамият ёки шахс ахлоқий-руҳий оламини баҳолашга хизмат қилса,
инглиз тилида асосий урғу физик ёки ташқи ифода, индивидуал ҳолатга берилади.
Ўзбек тилидаги коннотациялар кўпинча сўзларнинг ахлоқий, маданий ва тарихий
қатламларига таяниб, жамиятнинг умумий қадриятлари ҳамда инсонларнинг
ички дунёсига чуқур таъсир қилади. Инглиз тилидаги коннотациялар эса
кўпроқ предметнинг ёки вазиятнинг ташқи кўриниши ва шахснинг индивидуал
хусусиятлари, ҳиссиётлари орқали англашилади. Шунингдек, инглиз тилида
коннотатив маънолар кўпинча бевосита шахсий тажриба ва индивидуал
муносабатга боғлиқ бўлса, ўзбек тилида эса у жамият томонидан қабул қилинган
умумий ахлоқий меъёрларга яқин туради.
Ўзбек тилида ҳид билдирувчи лексемалар кўплаб метафорик, рамзий ва мажозий
усулларда жуда кенг ва хилма-хил тарзда ишлатилади. Ушбу лексемалар нафақат
атроф-муҳитдаги турли ҳидларни аниқ ва тўғридан-тўғри ифодалашга хизмат
қилади, балки улар орқали ўзига хос образлар яратиш, ҳиссий ва руҳий ҳолатларни,
турфа хил манзараларни янада жонли ва таъсирчан акс эттириш имконияти ҳам
мавжуддир. Бу каби ҳид билдирувчи сўз ва ибораларнинг тилимизда кенг доирадаги
маъно қатламларига эга бўлиши, уларнинг турли контекст ва матнларда янгича
мазмун касб этишига олиб келади. Айниқса, бадиий адабиёт, жумладан, шеъриятда
ҳидга оид лексемалар жуда серқирра маъноларни англата олади. Масалан, улар
ёрдамида муаллиф кўнгилдаги нозик туйғулар, хотиралар, хаёлот, қувонч ёки
озор каби эҳтиросларни рамзий тарзда ифодалаши мумкин.Ҳид билдирувчи сўз
ва иборалар кўплаб коммуникатив вазифаларни бажаради: инсон кайфиятини,
воқеликнинг ўзига хослигини, муҳитнинг табиий ёки сунъийлигини, ҳатто айрим
ҳолатларда шахс характерининг айрим сабоҳларини ҳам намоён этади. Бундай
лексемалар тасвир кучи ва тингловчи ёки ўқувчига ўз таъсирини ўтказишда муҳим
роль ўйнайди. Шу сабабдан бундай сўзларнинг тилимизда қўлланиш доираси ва
семантик имкониятлари ниҳоятда кенг ва ранг-баранг бўлиб, улар ижодкорлар учун
катта образлилик ва бадиий таъсир кучига эга восита сифатида хизмат қилади. – Бозор ҳиди – ижтимоий мураккаблик, ҳар хил дунёқарашлар тўқнашуви.– Исириқ ҳиди – ёвузлик, касаллик ёки офатдан тозаланиш маросимининг диний
рамзи.– Янги ҳид – янги ҳаёт, тараққий этувчи ғоя, инновацион фикрлар.
Инглиз тилида эса ҳид айрим кутилмаган, рамзий метафорик, символик ёки
ҳатто махсус иборалар (идиомалар) шаклида ишлатилади. Масалан, “catch a whiff
of something” ибораси бирор сир ёки янгилик бўлишини сезиш, яъни аниқ далил
бўлмаса-да, ички туйғу ёки сезги орқали англаш маъносини беради. “Something
smells fishy” эса бирор вазият ёки гапда ҳақиқатдан четга чиқиш ёки шубҳа
уйғотувчи жиҳатлар мавжудлигини билдириш учун қўлланади. Шунингдек, инглиз
тилида турли ёш гуруҳлари ва контекстларда “ҳид” сўзининг ишлатилиши кенгроқ
ва янада бой маъноли бўлиши мумкин. Инглиз тилида «ҳид» нотанишлик, сезги,
шубҳа ёки эҳтиёткорлик сингари туйғуларни етказишда кенг ва ўзига хос стиллар
билан алмашади.– It smells fishy – шубҳали, ишончсиз вазият.– The sweet smell of success – ютуқ ва муваффақият рамзи.– Pass the smell test – ишончли ёки маъқул кўринадиган ҳолат.
Халқ оғзаки ижодида ва турли мақолларда ҳам ҳид билдирувчи сўзлар кўплаб
учрайди ва улар одамга нисбатан турли баҳоларни ифодалашда муҳим восита
ҳисобланади. Хусусан, “Яхши ҳид кўнгилга ёқади, ёмон ҳид эса кўнгилни
ранжитади” каби иборалар орқали халқ орасида ҳиднинг рамзий маъноларда
қўлланиши анъанага айланган. Шу билан бирга, бундай лексемалар турли диалект
ва шеваларда ўзига хос тарзда қўлланилиб, одамга муносабат билдиришда ўзига
хос ранг-баранглик касб этади.
– У гулни ҳидлаб турибди – инсон покиза, самимий, дили ёруғ, меҳрибонлиги
учун мақтов.– Ундан ғалати ҳид келади – ёт, шубҳали, ишонч уйғотмайди ёки муаммоли
одам сифатида баҳоланади.
Инглиз тилида баҳоловчи вазифада ҳид билдирувчи сўзлар кўпроқ бевосита
ёки билвосита ишлатилади. Бу эса инглиз тили ўзига хослигидан далолат беради,
чунки ушбу тилда ҳидларни ифодалаш учун сўзларнинг турли хил усулларда ва
аудиторияга боғлиқ тарзда ишлатилиши кузатилади. Масалан, инглиз тилидаги
баъзи ифодалар ҳиднинг бевосита манбасини, бошқалари эса ҳиднинг ўзига
ёки унинг ҳиссий таъсирига ишора қилиши мумкин. Шунингдек, бундай сўзлар
матннинг мазмунига ва контекстга қараб билвосита тарзда ҳам ишлатилади.
Бу ҳолат тил эгасининг фикрини янада аниқ ифодалаш, тасвирни бойитиш ва
ўқувчининг тасаввурини кенгайтириш учун хизмат қилади. – He smells nice – одатда, инсон саломатлиги, тартиблилиги англашилади.
Бу тарзда инглиз жамиятида, хусусан шахсга нисбатан хусусий ҳаёт ва эркинлик
қадри баланд туриши сабаб, юзаки ёки эҳтиёткорлик билан муносабат билдирилади.
Ҳид билдирувчи сўзларнинг қиёсий таҳлили уларнинг нутқимизда тутган ўрни
ва ишлатилишидаги нозик фарқларни чуқурроқ англашга ёрдам беради. Бу турдаги
сўзлар одамларнинг ҳидларни ифодалашда қандай тил воситаларига мурожаат
қилиши, турли вазиятда уларни қандай танлаши ва уларнинг нутққа таъсири ҳақида
кўплаб маълумотлар беради.
«Шарқ юлдузи» журнали 2025-йил 4-сон