ЖАҲОН АДАБИЁТИ
Ҳерман ҲЕССЕ– немис адабиётининг улуғ намояндаларидан бири, Нобель мукофоти соҳиби. Кўплаб роман, қисса, ҳикоялари, шеърлари, сиёсий, адабий-танқидий руҳдаги асарлари чоп этилган. Улар орасида, айниқса “Чўл бўриси”, “Маржонлар ўйини”, “Ғилдираклар остида”, “Демиан” каби асарлари алоҳида довруқ қозонган.
Ҳерманн ҲЕССЕ
Ёш олмон йигитига
Менга йўлланган ғайриоддий мактубга қараганда, уни ўртамиёна одам ёзмаганлиги кўриниб турибди. У ҳали жуда ёш, кўпи билан ўн тўққизга борган бўлса керак, деган фикрдаман. Бироқ анчадан буён оддий аскар ё зобит бўлибми, хуллас, ҳарбий соҳада ўз ватанига хизмат қилиб, унинг тикланишига ёрдам бериш иштиёқи билан ёниб юрибди. Назаримда, у катта ер эгасининг фарзанди, мактабда ўқиб юрган пайтидаёқ етакчи сифатида тан олинган, Клаузевицни[1]эҳтирос билан мутолаа қилган. Энди эса менга мурожаат қилиб, ўз интилишларида ички дунё ва маданиятга менсимай қараб, дарғазаб бўлаётгани, гарчи атрофидагилар ундан доим ҳайиқиб келган бўлишса-да, уни ҳеч қачон яхши кўрмаганликларига ўзи иқрор бўлмоқда. Унинг ёзишича, дастлаб бутунлай рад этган менинг китобларимда ўзи учун қандайдир бир олам кашф қилган ёки бўлмасам, уларда таъриф-тавсифланган қанақадир “таълимот”га дуч келганки, бу нарса ўзининг аввалги қарашларида иккиланишларга сабаб бўлган. Эндиликда мендан маслаҳат сўраб, шу хусусда батафсилроқ тушунтиришлар бериб, ёрдам қилишимни сўраган.
8 апрель, 1932 йил
Сиз менинг китобларимдан ўзингиздаги иккиланишларни олдиндан билган фикрлаш тарзини топгансиз ва шу боис мени устоз деб ҳисоблайсиз. Бироқ мазкур фикр юритиш тарзи руҳга хизмат қиладиган барча кишиларга хос бўлиб, ўз-ўзидан маълумки, сиёсатчилар, генераллар ва “доҳийлар”нинг фикрлаш тарзига зиддир. У Инжилда, қадимги хитой файласуфлари, энг аввало, Конфуций, Лао-цзи ҳикматларида, қолаверса, Чжуан-цзининг рамзий ҳикоятларида, шунингдек, баъзи бир ҳинд дидактик достонларида, масалан, “Бхагавадгита”да ҳайратланарли равишда (ва умуман имкон қадар) аниқ-тиниқ баён этилган. Ушбу фикрлаш тарзи барча халқларнинг бутун адабиёти бўйлаб кенг тарқалган.
Бироқ сиз шунга ўхшаган таълимот доҳийсини беҳуда излаган бўлардингиз, негаки ҳеч қайси биримиз етарли даражадаги иззатталабликка ёки мисол учун, шунчаки “доҳий” бўлиш имкониятига эга эмасмиз. Бизлар ҳар ҳолда доҳийларни унчалик қадрлайвермаймиз, аммо хизмат қилишни ҳамма нарсадан юқори қўямиз. Бошқа барча фазилатлардан ҳам кўра кўпроқ иззат-икромни ўринлатамиз, лекин уни айрим, алоҳида одамларга нисбатан ҳис қилмаймиз.
Камина дунёдаги мавжуд қарама-қаршиликларни яхши англайман, бунга ишорани сиз менинг китобларимдан топгансиз, бу шундайин, бирмунча соддароқ, равшан ва кўринишдан жасур, мардонавор дунёдир; ўзингиз ҳам шу дунёга мансубсиз, у ерда яхшилик ва ёмонликка нисбатан тегишли аниқ амр-буйруқлар бор ва ҳамма нарса бир маъноли ҳамда қаҳрамонликнинг ўша қадим шуъласи ҳамон асраб-авайлаб келинаётир.
Клаузевиц ва Шарнҳорст[2]сизни низо, жанжалларга дучор қилмайди, аммо сизга аниқ белгиланган бурчни кўрсатиб, уни бажарганингиз учун мукофот сифатида буткул ҳақиқий, чинакам нарсаларни ваъда қилади: ғалаба қозонилган жанглар, таслим бўлган душманлар, генераллик эполет (зар погон)лари-ю, келгусида қўйилажак ҳайкаллар…
Гарчи бизнинг исми яширин биродарлигимиз ҳам қаҳрамонликни жуда юқори қўйиб, бунга кўплаб мисоллар келтиришга қодир бўлса-да, бироқ у ўз эътиқоди учун жон берадиганларнигина қадрлаб, бошқаларни бунга мажбур қилмайди. Исо Масиҳ “жаннат” деб номлаган нарсани хитойлар “дао” деб аташади, – бу бошқа ватанлар ҳисобига хизмат қилиниши керак бўлган ватан дегани эмас асло; бу – дунёнинг барча зиддиятлари билан яхлит, бирбутун эканлигини, ҳаётнинг ҳаёт сифатидаги пинҳоний бирлигини олдиндан сезиш демакдир. Мана шу туйғу ёки ғоя кўпгина китобларда ўз ифодасини топган ва унга тан бериб келинади, унинг номлари ҳам кўп, улардан бири – “Худо”дир.
Сиз шу пайтгача ўзингиз хизмат қилиб келган ва эҳтимол, яна қайтиб мурожаат қилишингиз мумкин бўлган омол[3]лар олижаноб ва юксак, шу билан бирга, яна бир муҳим афзалликка эгаки, уларни амалга оширса бўлади. Буйруққа биноан пана жойни тарк этиб, ўзини ўққа тутиб берган аскар ёки сўнгги жангчини қурбон бериб бўлса-да, ғалаба қозонган генерал, – икковлари ҳам аслида ўз омолларини амалга оширган кишилардир.
Демианлар ва Чўл бўрилари дунёсида эса амалга оширса бўладиган омоллар йўқ. У ердаги ҳар бир омол – буйруқ эмас, балки бизлар аввалбошданоқ номукаммал ва абадий янгиланишга муҳтож деб тан олган шакл-шамойиллардаги ҳаётнинг табарруклигига беғараз хизмат қилиш йўлидаги уринишдир, холос.
Демианнинг йўли сиз танлаган йўл каби аниқ ва ёруғ эмас. У нафақат фидокорликни, балки сабот-матонат, бировга ишонмаслик, ўз-ўзини таҳлил қилишни ҳам талаб этади, у шубҳа-гумонлардан ҳимоя қилмайди, аксинча, унинг ўзи уларни излаб топади. Кимгаки аниқ, белгиланган ва барқарор омоллар ҳамда буйруқлар билан ёрдам бериш мумкин бўлса, бу йўл улар учун эмас. Бу йўл умидсизликка тушганлар, яъни табарруклик тушунчасини таъриф-тавсифлашдан умидини узганлар, бурч ва омолларнинг бир маънолилигига ишонмай қўйганлар, ҳаёт ва виждон камчиликлари юрагини куйдирганлар учундир.
Эҳтимол, сизнинг ҳозирги ҳолатингиз ана шундай умидсизликнинг биринчи палласидир. У ҳолда ҳали кўп изтироб чекишингизга, илгариги мағрурлигингиз мавзуи бўлган жуда кўп нарсалардан мажбурий тарзда воз кечишингизга тўғри келади, айни чоқда эса ҳаётингиз ҳали олдинда, сизни кўпгина ўзгаришлар ва кашфиётлар кутмоқда.
Агар шундай бўлса, йўлга чиқаётиб, “Демиан” ва бошқа асарларимдаги ўзингиз учун муҳим бўлган ўша ғояларни бирга ола кетинг. Тез орада мен сизга ортиқ керак бўлмай қоламан, сиз ўзингиз учун янги манбаларни кашф этасиз. Бу йўлда яхши устозлар Гёте, Новалис, француз Андре Жид[4] ва бошқалар – улар сон-саноқсиз.
Аммо эндиги васвасаларга қарамасдан, балки аввалги йўлингиз – қатъий ва қаҳрамонона, бироқ ҳаёт муаммоларидан маҳрум оддийликка содиқ қолиш сизга балким насиб этса ҳам ажабмас. Мана шундай омол учун қурбонликлар қилишга тайёр инсонларга, гарчи омолнинг ўзига қўшилишмасам-да, энг зўр ҳурмат-эҳтиром кўрсатаман. Кимки ҳаётда ўз йўлидан борар экан, у қаҳрамондир. Ҳақиқатан ҳам ана шундай йўл тутадиган ва ўзи қодир бўлган ишни амалга оширувчи ҳар бир киши – қаҳрамон, гарчи у бу йўлда қандайдир реакцион ҳолатларга ва бемаъниликка йўл қўйса ҳам; у гўзал омоллар ҳақида фақат гап сотишни биладиган, аммо улар учун қурбонлик қилмоқ қўлидан келмайдиган мингларча кимсалардан юксакроқдир.
Дунёни кузатиб туриб, хижолат тортасан, киши: гўзал фикр-мулоҳазалар ва омоллар яхши ва олижаноб одамлардаям ҳамиша бўлавермас экан. Баъзан инсон ёшини яшаб бўлган ва “эскирган” маъбудлар учун ҳам фидокорона тарзда жанг қилиб, жон беришга қодир, бу билан Дон Кихотдай таассурот қолдиради, аммо Дон Кихот – энг буюк қаҳрамон, Дон Кихот – юксак мақомдаги олижаноб инсон. Билъакс, одам хийла ақлли, ўқимишли ва гапга чечан бўлиши, жуда яхши китоблар ёзиши ҳамда ўз томонига оғдира оладиган фикр ва ғояларга тўла ажойиб нутқлар ирод этиши, айни чоқда эса, омолларни амалга ошириш ёки қурбонлик қилиш зарур бўлиб қолган тақдирда биринчи бўлиб жуфтакни ростлаб қоладиган маҳмадона бўлиш ҳам мумкин.
Шунинг учун дунёда роллар кўп ва мутлақ бўлиши мумкин бўлган бирдан-бир, ягона гўзал ва тўғри йўл шуки, юқори мансабдор рақиблар ўз тарафдорларидан ҳам кўра бир-бирларини ҳурмат қилсалар, бир-бирларига меҳр-мурувват кўрсатсалар, ёмон бўлмасди. Ҳақиқатан ҳам, биронтаям довюрак немис генерали ўз бурч-мажбуриятларига хиёнат қилмаган ҳолда вазмин, тинчликсевар мутафаккир Кантга нисбатан кўнглида ҳурмат ва меҳр-муҳаббат туймаган. Бошқаси эса, қандайдир бамаъни ва муносиб бир мақсадга хизмат қиляпманми-йўқми, деб ўйлаш хаёлига ҳам келмай, мансаб, лавозим деганни эгаллаб ётипти. Модомики, мана шу хилдаги тушунчалар айниқса, бугунги кунда иккиланишларга сабаб бўлаётган экан, вазифадан воз кечиш у ёқда турсин, ҳеч бўлмаса хизмат ва садоқатда ўрнак бўлиш учун кураш давом этаверади.
Уруш пайтида, мен унга ҳамиша ашаддий душман бўлиб келганман, бундай воқеаларга кўп марта рўпара бўлишимга тўғри келган. Сиёсатга оид қарашларим ва эътиқодимга тўла қўшилишган, яъни маслакдошларим бўлган кишилар, журналистлар билан учрашганман. Бироқ уларга қўл узатдим дегунча – улар менга нақадар ёқимсиз, шу қадар тор фикрли, калтабин ва манфаатпараст бўлиб кўринардики… Аксинча, бошқа тоифадаги одамларни, завқ-шавққа тўлган, содиқ ватанпарварлар, зобитлар, Германиянинг ҳеч қандай айби йўқлиги, унинг чекланмаган аннексияларга[5] бўлган ҳуқуқи ҳақидаги энг бемаза, беақл, телбаваш тасаввурларга эга бўлган одамларни ҳам учратганманки, негадир уларнинг қўлларини маҳкам қисиб, ҳурматини жойига қўйиб жиддий қабул қила олардим, чунки улар табиатан олижаноб инсонлар эди, улар вайсақи эмасдилар, улар ўз омолларига ишонар эдилар.
Ҳамонки сиз бугун шубҳа-гумонлар гирдобида қолган экансиз, ўйлайманки, сиз буни бир умрга ўзлаштира оласиз: дастур ва инсон – аслида бу бир хил тушунча эмас, яъни фақат сўздагина маслакдош бўлганларга қараганда рақиб, ғанимлардан, ашаддий душманлардан кўпроқ қувонч ва яхшилик кутиш лозим бўлади.
Сизга бошқа айтадиган гапим йўқ. Сизни қандай тақдир-қисмат кутаяпти, буниям билмадим. Сиз ўзингизга нисбатан юксак талаблар қўйиб, баланд даъволар қиляпсиз, бу эса кўп нарсани ваъда қилади. Лекин ҳануз нимаики ишга қўл ураётган бўлсангиз, буни сиз Худо номидан эмас, Ватан номидан ҳам эмас, балки Клаузевицга, Фиҳтега[6], Мольткега[7] содиқ рекрут[8] сифатида бажариб келмоқдасиз. Эҳтимол, бир кун келиб, олижаноблик ва ватанпарварлик учун эмас, шунчаки бошқача йўл тутишнинг иложи қолмагани боисидан бирор ишни бажаришингизга тўғри келар. Ана ўшандагина барча ҳаққоний қидирувчилар сингари манзил-мақсад сари яқинлашган бўласиз.
х х х
Томас Маннга Монтаньола, 26 апрель 1942 йил
Азизим жаноб Манн,
15 март куни ёзган қимматли мактубингизни олганимга уч кун бўлди, демак, бу гал у нисбатан тез етиб келибди. Хатингизни ўқиб хурсанд бўлдим, бу ҳозирги кунларимиз учун арзийдиган воқеадир. Сизга китобимнинг босма нусхаси етиб борганидан ҳам мамнунман; унинг жуда кўп нусхалари айниқса, Германияда изсиз йўқолиб кетди. Фридолин[9] билан бирга тушган ажойиб фотосуратингиз бизга маъқул бўлди – унинг чеҳраси аёлингизникига жуда ўхшаш экан. Менда ўғлим Ҳайнернинг қизи билан тушган сурати бор, улар Цюриҳда туришади, шуни Сизга юбораяпман.(…)
Соғлигим ҳақида ҳамдардлик билан сўраб-суриштирганингиз учун раҳмат, аммо бу борада сираям мақтанолмайман. Кўп йиллардан бери менга азоб бериб келаётган бўғим боди мана, деярли икки йилдирки кучайиб, муштимни қиса олмайман, ҳаттоки қўлимда қаламни ҳам маҳкам тутиб туролмай қолдим, лекин энди бари ортда қолди. Бунга анча кўникиб, дам дори-дармон, уқалаш, дам Баденда даволаниш туфайли ҳарқалай бир амаллаб чидаб юрибман. Шундай қилиб, ёзув-чизувларим ҳам унчалик юришмай қолди, аммо Йозеф Кнеҳт тарихини [10]– уни ёза бошлаганимга ҳам ўн бир йил бўлибди – деярли якунлашга муваффақ бўлдим.
Китобларим ҳартугул Германияда тақиқлангани йўқ, лекин иш шунгача бориб қолаёзганди, эҳтимол, бундан кейин хоҳлаган куни шундай бўлиб қолиши ҳам мумкин. Менга қалам ҳақи тўлашни ҳам бир неча марта ман қилишди. Швейцарияда ва Европада тутган йўлимдан у ердагилар, албатта, хабардор, умуман олганда мени “номатлуб шахслар” рўйхатига киритиш билан қаноатланишмоқда. Ҳозиргача китобларимнинг каттагина қисми сотилиб кетди, албатта, уларнинг кўпини қайта нашр этишнинг иложи бўлмаяпти. Аммо урушлар ҳам бир умр давом этмаса керак, гарчи бу урушнинг охирида тинчлик бўлишини тасаввур қилолмасам ҳам, ҳарҳолда соддалик билан ўзимча ана ўшанда ҳарқалай бизнинг нарсаларимизни ҳам қайта нашр қилишади, деб ўйлайман. Ҳозир Цюриҳдаги “Фретц” деган нашриёт шеърлар тўпламимни чоп этмоқчи бўлиб турибди; тайёргарлик жараёнида шу нарса маълум бўлдики, ҳозиргача салкам ўн бир минг сатр шеър ёзиб қўйибман. Даҳшат-ку.
Дунё биз қарияларга ўзи билан хайр-хўшни енгиллатишга ҳартарафлама ҳаракат қилиб ётибди. Ақл-идрок, тартиблилик, уюшқоқликнинг йиғиндиси билан қилинаётган аллақандай бемаъниликлар, одам ҳайрон қолади, муҳтожликдан, саховат, хунрезликдан мафкура ясаётган халқларнинг ақлсизлик ва соддадиллиги йиғиндисидан асло кам эмас. Одамзод шунчалик ҳам ваҳший, шунчалик ҳам гўл-гумроҳ бўладими!
Бу ерда ҳам уруш кўпдан бери ҳаммаёқда ўзини билдириб турибди. Уч нафар ўғлим, ўртадаги танаффус ва таътиллар билан қўшиб ҳисоблаганда, уч йилдан бери армияда, аммо фуқаронинг, оддий инсоннинг ҳаёти, табиий ҳаёт ҳамма ерда давлатчилик томонидан қисиб қўйилгани рост. Баъзан менга 1914 йилдан кейинги бутун ҳарбий ғала-ғовурлар инсониятнинг ўта уюшган ўз давлат машиналарини синдириш йўлидаги улкан уриниши бўлиб туюлади, бироқ бунинг уддасидан чиқолмаяпти.
Барчангизга, аввало қадрли аёлингизга биздан кўпдан-кўп салом!
Самимий тилаклар ила
Сизнинг Ҳ. Ҳессе.
х х х
Томас Маннга Монтаньола, троица куни[11], 1945 йил
Азизим жаноб Томас Манн,
бундан бир неча кун аввал Сиздан хат келди, унда ўзингиз ҳамда “Маржонлар ўйини”ни ўқиганингиз ҳақида ёзибсиз. Бундан, айниқса, китобимнинг айрим жиҳатлари хусусидаги мулоҳазаларингиздан хурсанд бўлдим. Ўзингиз ҳозир ёзиш билан банд бўлган “китобча”нинг[12]сарлавҳасини алоҳида қувонч ва қизиқиш билан ўқидим. Сиз каминага қараганда анча сермаҳсулроқ кўринасиз; сўнгги тўрт йил мобайнида бир неча шеърдан ташқари деярли ҳеч нима ёзолмадим, аммо кучдан қолмай туриб, Йозеф Кнеҳтнинг таржимаи ҳолини тугаллай олганимдан мамнунман. Дарвоқе, қўлёзма Берлинда ярим йил ётди, чунки содиқ дўстим Зуркамп[13] олдидаги ўз мажбуриятларимни бажаришга қатъий аҳд қилган эдим (у гестапо қамоқхоналарида узоқ ўтириб чиққач, бутунлай ҳолдан тойиб, Потсдамдаги касалхоналардан бирига тушади, бироқ орадан кўп ўтмай, касалхона ҳам бомба остида қолади. Содиқ дўстим ҳозир тирикми-йўқми, билолмадим). Лекин Берлиндаги вазирлик ва идоралар китобимнинг чиқишини “номатлуб” деб топишди, шу боис Швейцариядаги камсонли ўқувчиларни ҳисобга олмаганда, у ҳанузгача китобхонларга маълум эмас.
“Руҳни сиёсийлаштириш” хусусидаги фикрларимиз бир-биридан деярли у қадар фарқ қилмайди, деб ўйлайман. Ҳамонки руҳ сиёсат бобида иштирок этиш мажбуриятини ҳис қилар экан, ҳамонки дунё тарихи уни бу ишга чорлар экан, у Кнеҳтнинг ва ўзимнинг фикримча ҳам, бу чақириққа оғишмай амал қилмоғи лозим. Башарти унга четдан – давлат, генераллар, ҳокимият эгалари, – босим ўтказган тақдирдагина қаршилик кўрсатмоғи зарур. 1914 йилда немис интеллигенцияси билан худди шунга ўхшаш воқеа содир бўлган, яъни бемаъни ва сохта мурожаатномаларга мажбурий тарзда имзо қўйдирмоқчи бўлишган.
Март бошидан буён бизда, саноқли кунларни ҳисобга олмаганда, одатдан ташқари иссиқ бўляпти. Апрель ойининг охиридаёқ ҳақиқий ёз бошланди. Ҳозир эса, худди ёзнинг энг жазирама пайти каби, ҳаво ниҳоятда исиб кетди. Франция ва Англиядан онда-сонда хатлар келиб турибди, қўшни мамлакатлардан эса негадир ҳеч қандай хабар йўқ.
Сиз ҳақингизда ўйлашим билан доктор Фаустус[14] ҳам эсимга тушади. “Йозеф”нинг[15]охирги жилдини ўқиётганимда ҳам Сизни бот-бот эслаб турдим. Бундан ташқари, бу йил қишда “Фашизм марши”[16]ни ўқиб чиқдим.
Менга неки тилаган бўлсангиз, Сизга ҳам чин дилдан шуни тилаб қоламан. Сизга илгаригидек садоқат билан салом йўллаб, Ҳ. Ҳессе.
Олмонтилидан Мирзаали АКБАРОВ таржимаси.
Мирзаали Акбаров 1955 йилда туғилган. 1977 йилда Тошкент Давлат чет тиллар педагогика институти (ҳозирги Ўзбекистон Давлат жаҳон тиллари университети)нинг олмон филологияси факултетини битирган. Кўп йиллар давомида Тошкент Халқаро Радиосининг немис тилида эшиттиришлар бўлимида мудир ва бош таржимон бўлиб ишлаган. М. Акбаров ҳозиргача ўттиздан зиёд асар таржима қилиб, китоблар чиқарган. Ҳ. Ҳессенинг “Чўл бўриси”романи, Й. В. Гётенинг “Ҳикматлар хазинаси”, Иммануил Кантнинг “Педагогика тўғрисида”, ҳамда Ян Парандовскийнинг “Сўз кимёси”(устоз Озод Шарафиддинов билан ҳамкорликда) асарлари шулар жумласидан.
[1]Карл Фон Клаузевиц (1780-1831) пруссиялик генерал, ҳарбий назариячи ва тарихчи, “Уруш тўғрисида” номли китоб муаллифи.
[2]Шарнҳорст, Герҳард Йоҳанн (1755-1813), прусс генерали.
[3]Идеал
[4]Жид, Андре (1869-1951), француз ёзувчиси, Ҳессе билан хат ёзишиб турган.
[5]Аннексия – бошқа давлатнинг худудини ёки унинг бир қисмини босиб олиш.
[6]Фиҳте, Йоҳанн Готлиб (1762-1814) немис файласуфи.
[7]Мольтке, Ҳелмут Карл (1800-1891), граф, пруссиялик фельдмаршал, франко-прусс уруши пайтида бош штаб бошлиғи бўлган.
[8]Ҳарбий хизматга чақирилган янги аскар.
[9]Томас Манннинг суюкли набераси.
[10]“Маржонлар ўйини” романи кўзда тутилган.
[11]Насронийларнинг троица (ота худо, ўғил худо ва муқаддас руҳдан иборат муқаддас учликни бирлашган худо деб билиш) шарафига ўтказиладиган кўкламги байрам.
[12]“Доктор Фаустус” романи кўзда тутилган.
[13]Зуркамп, Петер (1891-1959), ношир, Ҳессенинг дўсти.
[14]Томас Манн романи қаҳрамони.
[15]“Юсуф ва унинг ака-укалари” номли тетралогия.
[16]Т. Маннинг куёви Г. А. Боржезе қаламига мансуб роман.