
Ўринбой УСМОНОВ – 1951 йилда туғилган. Тошкент давлат университетининг
(ҳозирги ЎзМУ) журналистика факультетини битирган. Унинг “Спитамен қотили”,
“Синчли уй”, “Кўргилик”, “Анқонинг уруғи”, “Дарахтга дўнган одам” каби китоблари
чоп этилган
Ҳужжатли қисса
Сўзбоши ўрнида
Мазкур асарни, аслида, 1997 йилда ёзишни режалаштиргандим. Ўша йилнинг 9
август куни Ошоба қишлоғига борадиган бўлдик. У ерда ижодкор ва олимлар билан
учрашув ўтказилиши керак эди. Учрашувга Ўзбекистондан – таниқли публицист
ва олим – Ортиқбой Абдуллаев ҳам таклиф этилганди.
Ортиқбой Абдуллаевнинг “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасидаги
архив материалларга таянган ҳолда ёзилган “Ошоба фожиаси” мақоласи фақат
Ўзбекистонда эмас, балки Тожикистонда ҳам тез тарқалди. Мақолани, айниқса,
Ошобада ва ундан ташқарида яшаётган ошобаликлар қизиқиш билан ўқиб, бир
бирларига узатишди. Унда XIX асрнинг етмишинчи йилларида ошобаликларнинг
рус истилочиларига қарши мардонавор кураши ҳақида сўз борарди.
Ошоба ҳозирда Тожикистон Республикасининг Суғд вилояти Ашт ноҳияси2га
қарайди. Аҳолиси асосан деҳқончилик, боғдорлик ва чорвачилик билан шуғулланади.
Хуллас, ўшанда биз Ошобанинг хушманзара, таърифи тўрт томонга кетган
машҳур Чинорбобо мавзеига етиб бордик. Лекин айрим сабабларга кўра, Ортиқбой
Абдуллаев учрашувга кела олмади.
Учрашувдан олдин ва кейин мен бир қатор ошобаликлар билан суҳбатлашдим.
Улар орасида саксон олти ёшли (1911 йилда туғилган) Ҳалим ота Эгамбердиев
ҳам бор эди. Мактабда узоқ йиллар тарих фанидан дарс берган Ҳалим ота
ошобаликларнинг рус аскарларига қарши матонатли кураши ҳақида сўзлар экан,
Аноржон додхо номини қайта-қайта тилга олди. У бу довюрак аёл ҳақида отаси
Эгамберди Пирниёз ўғли ва ҳамқишлоғи Исмоил йигчи3дан эшитганини айтди.
Ҳалим ота билан Ошобанинг Орқамаҳалла маҳалласида қўшни яшаган Исмоил
1 Қоришқи – қашқир, бўри. Ошава шевасида қашқир “қоришқи” дейилади.
2 Тумани.
3 Дукчи.
йигчи 1822 йилда туғилган. 1931 йилда бир юз тўққиз ёшида вафот этган. У руслар
босқини пайтида эллик ёшларда эди. Ҳалим Эгамбердиевнинг бобоси Пирниёз
Бухоро мадрасасида таълим олган, дунёқараши кенг мулла бўлиб, руслар Ошобага
бостириб кирганда у қирқ ёш атрофида, унинг ўғли – Ҳалим Эгамбердиевнинг
отаси Эгамберди эса, ўн беш ёшда бўлган.
Мен Аноржон додхо ҳақида бошқа ошобаликлардан ҳам эшитдим. Ва 1999 йили
Ўзбекистоннинг “Ҳуррият” газетасида бу жасур аёл ҳақида мақолам босилиб
чиқди.
Орадан йиллар ўтар, мен Аноржон додхо ҳаёти ҳақида ўрганишда давом этар,
аммо у ҳақида асар ёзишга кириша олмасдим. Ниҳоят, 2023 йили Аноржон додхо
ҳақида асар ёзишга жазм этдим. Бунгача Ошобада кўп бора бўлдим. Русларга
қарши жанг бўлган жойлар, Ошоба маҳаллалари, ошобаликларнинг турмуш
тарзи билан танишдим. Қариялар билан суҳбатда Аноржон додхо ҳақида йиққан
маълумотларимга аниқликлар киритдим.
“Ошоба” сўзининг мазмуни билан ҳам қизиққанман. Маълум бўлишича,
Ошобаликлар шевасида амаки, ака “ова” деб аталади. Бу сўз бошқа ўзбек
шевалари ва туркий тилларда ҳам учрайди. Масалан, олтойликлар акани “оба”
дейишади. “Оба”нинг бироз ўзгарган шакли “оға” адабий тилдан жой олган.
“Оғайни” сўзининг ҳам “оға” (ака) ва ини (ука) сўзлари бирикмасидан ясалгани
ҳам кўпчиликка маълум. Мен шулардан келиб чиққан ҳолда Ошова “ошна-оға”
бирикмасидан ясалган бўлса керак, деб ўйлаб юрардим. Лекин Ошобага навбатдаги
боришимда бу тахминим нотўғри эканлигини англадим. Ошобалик ўзбек тили ва
адабиёти фанлари ўқитувчиси Баҳромжон Ашурматов қишлоқнинг номи Ошоба
эмас, аслида Ошава эканлигини айтди ва отасидан эшитган бир ҳикоятни сўзлаб
берди. Ўша ҳикоятга кўра моҳир мерганлар яшаш учун қулай маскан қидириб йўлга
чиқишади. Битта қирдан ўтишганда йўлбошловчи “Ошава” дейди. Иккинчи,
учинчи қирдан ўтишганда ҳам шу сўзни такрорлайди. Ниҳоят, мерганлар сой
шарқираб оқиб ётган, тепароқда дўланалар, пастда наъматаклар ўсиб ётган бир
сўлим масканга етиб келишади. Улар худди шу ерда яшаб қолишади ва қишлоқни
“Ошава” деб атай бошлашади.
Мен “Ошава” сўзидан маъно тополмай, Баҳромжондан “Сиз қирдан “ошава”,
деяпсиз, бу сўзни қандай изоҳлайсиз”, дед сўрадим. У “ошава”, “ошавер” маъносида
эканлигини айтди. Суҳбат давомида шевада “ошавер”ни “ошава”, “боравер”ни
“борава”, “келавер”ни “келава” деб аташларини тушунтирди. Баҳромжон
Ашурматовнинг айтишича, отаси ҳам ўзбек тили ва адабиёти фанидан ўқитувчи
бўлган, шундан жой номларига жуда қизиққан экан.
Мен “Ошоба” сўзининг мазмунини топганимга қувониб кетдим. Аслида ҳар бир
масканда яшаётган кишилар жой номини ўзларининг қадимий шевасида талаффуз
этишади. Ошобаликлар ҳам қишлоқларини бугунга қадар “Ошава” деб атайдилар.
Ошобаликларнинг эркаклари ҳам, аёллари ҳам ўзларининг жасурликлари,
қўрқмасликлари, уста чавандоз, моҳир мерганликлари билан танилганлар. Шу
ўринда миллий-озодлик йўлида большевиклар ҳукуматига қарши мардонавор
курашган Раҳмонқул қўрбошининг ҳам айнан Ошобадан эканлигини таъкидлаш
жоиз. Раҳмонқул Муҳаммадрозиқ ўғли аввалига қишлоғини қароқчилар тўдасидан
ҳимоя қилиш учун жанговар гуруҳ тузади. Россия империяси қулатилиб, мамлакат
бошига большевиклар келгач эса, янги тузумга қарши курашади. Бу кураш тўрт
йилдан кўпроқ – 1918 йилдан 1923 йилгача давом этади. Раҳмонқулнинг тоғда
14
Шарқ юлдузи
Қоришқи
қурган жамлоғи ҳарбий муҳандислик жиҳатдан мукаммаллиги билан ажралиб
турган. Большевиклар жамлоқни Раҳмонқулнинг 1500 кишилик отрядига махсус
киритилган жосус хабарларидан сўнг катта қўшин ташлаб, авиация ёрдами
билангина зўрға эгаллай олишган. Қўрбоши 1923 йилда Қўқонда большевиклар
томонидан судга тортилиб, отиб ўлдирилган.
Бу орада россиялик олим Сергей Абашиннинг Ошоба ҳақида “Большой кишлак”
деб аталган катта китоби нашр қилинди. Китобда ошобаликларнинг XIX асрда
рус аскарларига қарши кураши ҳақида кенг тўхталинади. Абашин ўзи қўлга
киритган архив маълумотларини келтирар экан, русларнинг Ошобага ҳужуми,
ошобалик ҳимоячилар, жумладан, Аноржон додхо ҳақидаги ҳикоялар борасида ўз
фаразларини келтиради.
Ушбу китоб билан танишгач бу тарихга оид айрим гапларнинг айтилиши
муҳим эканини ҳис этсам ҳам, барибир Аноржон додхо ҳақида асар ёзишга тезда
қўлим боравермади. Ниҳоят, бултур тасодифан ошобаликлар ҳақида билганларим,
жумладан, Ҳалимбой ота Эгамберди ўғли (жойлари жаннатдан бўлсин) билан
суҳбатимиз ёзилган эски дафтарни топиб олдим. Шундан сўнг юрт ҳимояси учун
жон фидо қилган Аноржон додхо ва ошобаликлар ҳақида асар ёзишга қарор қилдим.
Дунё дунё бўлгандан буён ер юзида урушлар бўлган ва бўлиб келмоқда. Урушдан
мақсад, унинг моҳияти, етказадиган кулфатлари, келтириб чиқарадиган
фожиалари кўплаб машҳур ижодкорлар, жумладан, Фирдавсийнинг ўлмас
“Шоҳнома”, Лев Толстойнинг “Уруш ва тинчлик”, Эрнест Хемингуэйнинг “Алвидо,
қурол” каби асарларида тасвирланган. Шу улуғлар сингари фақир ҳам дунёда уруш
бўлмаслиги, ҳеч кимнинг қони тўкилмаслигини истайман. “Қоришқи” инсон учун
олий неъматлардан бири – тинчликнинг ҳар бир қитъада, ҳар бир мамлакатда
ҳукмрон бўлишига оз бўлса-да, хизмат қилса, мамнун бўлардим.
Бобоиобнинг ҳалигина қорайиб турган боши секин-асталик билан қизара
бошлади. Уч дақиқагина олдин кечикиб қолмай деган хавотирда сўқмоқдаги
майда тошларнинг тўсатдан силжиб, оёғини осмондан қилишидан тап тортмай
югургилаганча қоя томон интилган Аноржон, ҷўққидан кўз узмасдан тез-тез нафас
олди. “Қирққа кирмасдан, қарияпсан, Норбой, ўн-ўн беш йил нари турсин, беш
олти йилгина илгари ҳам Учқур отим каби ўйноқлаб-ўйноқлаб, кўз очиб-юмгунча
тошсупага чиқардим. Энди югурмасам-да, тилим осилай, деб шафақ ёйилишига оз
қолганда қояга чиқибман”.
Саратоннинг ўртасида уйқуни қизғандингми, бомдоддан кеч қоласан, тонгги
шафақдан ҳам завқлана олмайсан. Аноржон ҳар чоршанба тонг отмасдан, шафақни
кўришга шошади. Ана, чўққи устидан сирғаниб тушган шафақ унинг атрофини
қуршаганча қип-қизил қондай ёйила кетди. Ие, нега энди шафақни… қонга ўхшата
қолди?! Шу пайтгача ҳеч қачон бундай ўхшатиш хаёлига келмаган эди. Ҳар гал
шафақни нимага ўхшатмасин, ич-ичидан яйраб кетарди. Бугун нега ҳар чоршанба
кўнглини тўлдирадиган завқ йўқолди? Нега энди тоғда ёйилишга улгурган қонталаш
парда пастга эниши, Шивар томон тушишидан чўчиб кетяпсан? Нега кимдир улкан
арра тортиб, кесиб-кесиб, атайлаб тошсупага ўхшатиб ясаган қоя сени бағридан
итаряпти? Нима, у қонталаш пардани қоя устига тортиб қўядими? Бир чеккаси
қизариб бораётган тошсупага қарашга ботинолмайин, урчуқ олдига ўтирар экан,
Аноржон хаёлига келган ўхшатишдан қизариб кетди. Бўлди, ҳозир ана шу қип-қизил
шафақдан ип йигиради, гилам тўқийди ва ундан аразлаган тошсупа устига ёяди. Э,
қаёқдаги ҳеч қаерда йўқ хаёлларга бериласан-да, Норбой! Ўн йилдан буён битта ип
№ 11 2024 15
Ўринбой УСМОНОВ
гиламни тўқиёлмайсан, энди тонгги қонталаш шафақдан гилам тўқимоқчимисан?
Онажон, “Ёрдамга кел, челакни қўлингга ол, ип йигир, қизбола қиладиган ишни
қилсанг-чи, Аноржон”, дея койисанг-чи! Парилар қишлоғидан бўлган бувимнинг
севимли қизи – паричеҳра онажоним, нега менга бир оғизгина қаттиқроқ сўз
айтмадинг? Бошқа хотинлардай қўлимга игна тиқиб-тиқиб, ип йигиришни, гилам
тўқишни ўргатсанг, бўлмасмиди?!
Анорранг шафақ учар гиламга айланди. Кўкда ҳаволаб учди-учди-да, астагина
супатош устига қўнди. Гиламда онаси ўтирарди. Ўша-ўша ғунчамисол лабидан
табассум аримайдиган, қалдирғоч қошлари менга тўйиб олмасанг учиб кетаман
деяётган, шаҳло кўзлари меҳр-муҳаббатга тўла паризод! “Аноржон, сен отанг
иккимизнинг ҳам қизимиз, ҳам ўғлимизсан. Лекин майли, отангга ўғиллик қилгин,
менинг қизим бўлгин! Мен кетяпман, ўчоғимизни сенга топшириб кетяпман,
қизим…”
Аноржон учар гилам устида мулойимгина жилмайиб ўтирган онасининг қип
қизил нур ёғилиб турган қуёшдек юзига тўймай қолди. У худди ўн йил аввалгидек
учди-кетди.
Эсида. “Олмос4ни соғиндим, дединг. Бирга олиб боришимни кутмадингми?
Онангнинг қишлоғи томон учиб кетдингми?” Отаси Бобоиоб томон тикилганча
нуқул шу сўзларни такрорларди. Аноржон қазноққа қамалиб олиб, онасининг
урчуғини қучоқлаганча кўзёшига ивитиб юборди. “Челак5да ип йигиришни ўрган,
деганингизда, нега отга сакраб минганча, ўйноқлатиб кетдим? Тўйингни кўриш
менга насиб қилмади”, болам, дея Ботиржонимни тўйиб-тўйиб ўпаётганингизда
ҳам, уч кундан, атиги уч кундан кейин ўзингиз айтган боқий дунёга кетишингиз
мен аҳмоқнинг хаёлимга келмабди. Мен… Мен оналар ҳеч қачон ўлишмайди, оғир
бўлса-да, дард – меҳмон, ўтиб кетади, дея хомхаёл қилибман!”
Учар гилам тоғ томон учганча шафаққа сингиб кетди. Аноржоннинг маъюс
нигоҳи кеза-кеза Қурама тоғига туташиб кетган, ҳали шафақнинг этаклари етмаган
Қорахўжа қири устида ёпишиб қолган икки парча қора булутдан нари ўтолмай
қолди. Ҳар гал булутларни нимагадир ўхшатарди. Бу гал ҳеч нарсага менгзай
олмади. Оппоқ кенг осмонда безбетларча осилиб турган булутни тилиб ташлагиси
келди. Нега улар тош истеҳкомларга соя ташлаб турибди? Аноржон отасидан
эшитган: бу истеҳкомлар неча-неча юз йиллар олдин юртга мўғуллар босиб келган
пайтда қурилган экан. Мўғуллар ям-яшил дарахтлар остидаги Ошавага ўтиш
иложини топа олмаганликларидан тошдан ясалган истеҳкомларида пайт пойлай
пойлай, ниятларига эриша олмасдан, ортларига қайтиб кетишган. Лекин ўн кун
ўтар-ўтмас қайтиб келишган. Ошаваликларнинг биронтаси кўрмаган баҳайбат
қуроллардан аввал истеҳкомга, сўнг Шивар томон тош ёғдиришган. Лекин барибир
ошаваликларни таслим қила олишмаган. Яна ортларига қайтиб кетишган. Ва яна
етти-саккиз кундан кейин қайтиб келишган. Бу гал олдиларида қўллари боғлоғлик
эркаклар, аёллар ва болаларни олдиларига сола келишди. Олдинга қараб зўрға
қадам босаётган, ҳолдан тойгани шундайгина кўриниб турган бу одамларнинг
қўлида найза ва яланғочланган қиличлар бор эди… Истеҳкомдагилар олд қаторда
келаётган асирларни кўриб, ташқарига отилиб чиқишларига оз қолибди. Бу юз
кўзи моматалоқ бўлиб кетган эркаклар, кўзларига қўрқув ин қурган, йиртиқ
4 Олмос – Ўзбекистон Республикасининг Наманган вилоятидаги қишлоқ.
5Челак – ошавалик аёллар ишлатадиган ип йигирадиган асбоб, урчуқнинг бир тури. Урчуққа
қараганда бошқачароқ ясалади.
16
Шарқ юлдузи
Қоришқи
кийимларидан уялиб бетлари қип-қизарган аёллар, онасининг этагига ёпишган
болалар… қорахитойликлар эди. Ўша Қураманинг нариёғидаги қорахитой6лик
қариндошлари! Тўсатдан орқароқда йиқилиб қолган аёлга, унга “онажон”, деб
ташланган болага кетма-кет найза санчилди.– Эй, кўрдингларми? Яхшиликча таслим бўлмасаларинг, қариндошларингнинг
ҳаммасини ўлдирамиз!– Йўқ, овалар, иниларим, уларга қулоқ солманглар! Барибир бизни ҳам, сизни
ҳам ўл…
Олдинроқда оқсоқланиб бораётган ўнг қўли йўқ барваста одам сўзини тугата
олмади. Кўзлари олайганча чопиб келган мўғул аскари кўтарган қилич унинг
бошини узди…
Ҳикояси шу ерга етганда отаси оғир хўрсинган ва кўзларида даҳшатли бир ўт
чақнаганди.– Бизда ҳам Темурмаликлар, Жалолиддинлар бўлган, Норбой. Душман қирдан
пастга тушишга чўчиб, тепадан тош ёғдирган. Чинор томон, Шивар томон. Ана, қара,
қир ёнбағрига ёпишиб қолган сандиқдек-сандиқдан катта тошларни қара. Ёнбағир у
тошларни ўзида тутиб қолган. Одамлар тош остида қолиб янчилмасликлари, тоққа
қараб қочиб, хатарсиз жойга яшириниб олишлари учун! Мўғуллар қорахонийларни
дунёда битта қолдирмасдан қириб ташлаймиз, номини ўчирамиз, дейишган экан.
Ошаваликларга қўшилиб қишлоққа ўн-ўн беш кун илгари мўғул найзасидан
қочиб келган қорахитойликлар ҳам тоғда яширинишган. Мўр-малахдек Чингиз
қўшинлари барибир ниятига ета олмади. Ёвуз ниятига!.. Худойим қорахонийларни
ўз паноҳига олди…
Аноржон ёнбағирдаги тошларни санай бошлади. Назарида ногоҳ тошлардан
бири қимирлагандек туюлди. Тўсатдан қир ортидан отилиб келган қаттиқ шамол
булутларни тошдек қотган жойидан силжита бошлади. Булутлар-ку, шамол кучига
дош беролмайди. Лекин… ана отаси айтмоқчи сандиқдан катта қоратош қимирлай
бошлади. Ие, силжияпти, аниқ силжияпти. Ана, тепадаги бир қарич жой оқариб
қолди. Агар тош силжишдан тўхтамаса-чи? Аноржон урчуғини кўтариб, пастга
отилди. Урчуқни дуч келган жойга қўйди-да, отхонага кириб, Учқурни етаклаб
чиқди. Оти сой кечиб ўтаётганда, ёнбағирга, қоратош томонга кўз ташлади. Унинг
ортидаги оқариб қолган жой сандиқдек келарди. Ишқилиб, думаламасин-да! Унда
улгура олмайди. Бехавотир ишини қилиб юрган одамлар, дастурхон атрофида
нонушта қилаётган шиварликлар… Сойдан ўта солиб, Аноржон қирғоқдан
йигирма қадамча наридаги ҳовли дарвозасини қоқди. “Ке, додхо қизим, ке,
нонушта тайёр. Ие, тинчликми? Нега рангинг…” Аноржон эшик очган ва бирпасда
юзини ҳайронлик қоплаган, негадир ҳадеб соқолини тутамлаётган чолнинг сўзини
бўлди. “Отахон, ҳув тепадаги, ёнбағирга ёпишиб қолган қоратош кўчди. Пастга
қараб силжияпти. Илтимос, тезроқ ё чап томон, ё ўнг томон ярим чақиримми, бир
чақиримми, нарига кетинглар, қўшниларга ҳам хабар беринг!”
Чол қир томон қўлини соябон қилганча уйига кириб кетди.
Аноржон отини чоптирганча энг тепадаги уй эгаларига хабар берганида тош
думалай бошлаганди. Думалаганча йўлида учраган бутами, деворми эзиб-эзғилай
сой қирғоғидан икки қулочча ерни ўпирди-да, сув ичига қадалди. Худди атайлаб
қилгандайин сойнинг торайиб кетган жойини тўсганча қимирламасдан сўппайиб
олди. Йўл излаётган сув унинг на остидан, на икки тарафидан ўта олмай, сойнинг
оғиз-бурнидан отилганча қирғоққа урила бошлади.
6 Қорахитой – Ўзбекистон Республикасининг Тошкент вилоятидаги қишлоқ.
№ 11 2024 17
Ўринбой УСМОНОВ
Отини тепароқдаги дарахтга боғлаб қайтган Аноржон сой ичида йигирма чоғли
одамни кўрди. Бирининг енги шимарилган, бири кўйлагини ечган йигитлар, ҳатто
отаси тенги, ундан ёши каттароқ кишилар ҳам сой ўртасида гердайганча туриб
олган тошни елкалари билан суришарди. Лекин тош қимир этмасди.
Сойга кираётган Аноржонни кимдир тўхтатди:– Додхо, сен тушма, ўзимиз эплаймиз. Битта тошни четга суролмасак, нима қип
юрибмиз?
“Ҳа бўл, ҳа!” кучайди. Аноржон ҳамманинг кўзи тошга қадалганидан
фойдаланиб, ўнг оёғи сувга ботганида кимдир кўйлагидан тортди. Ўгирилиб
қараса, ўтган йили минг ой умр кўрганини тўйлаган Умрзоқ ота. – Додхо қизим, сен сувга тушма. Ўтир, дамингни ол. Сен бўлмаганингда,
мен-ку ёшимни яшадим, хотиним, ўғлим, келиним, невараларим – ҳаммаси
анов ёмонтошнинг тагида эзилиб ўлиб кетарди. Келин супадаги дастурхонни
йиғиштириб, невараларим икки қўлидан етаклаб бораётган кампиримга етволди.
Имиллаб бораётгандим, ўғлим мени даст кўтарганча, боғ томон юрди. Эллик қадам
юрдими, олтмиш қадамми, бундоқ қарасам, тош супани эзиб, ер билан баб-баравар
қилиб, пастга думалаяпти.– Бу қандоқ бало бўлди, Аноржон қизим? Шунча йил қимирламай турган тош
бирдан маҳалламизга қараб отиладими? – бошидаги рўмолини тузатаётган аёл
сойга ишора қилди. – Туришини қара, сўппайиб туришини! Ё биронтаси кечалари
тагини қазиган бўлса, биз ғафлатда қолдикми?– Қўшни, қизиқ гапларни гапирма, ана сойдаги тошларга қара, ҳаммасини
ҳов тоғ томондан сув оқизиб келган. Ўзи ҳеч сойга сел келганини кўрганмисан?
Кўрмагансан. Гувуллаб келаётган сел дарахтларни илдизи билан қўпориб, тошларни
кўчириб оқизиб келганини мана мен кўрганман. – Умрзоқ ота негадир осмондан
кўз узмасдан гапирарди.– Бу тошни сел оқизгани йўқ-ку! Биров ёмонликни истамаса, юзта одам уни
жойидан силжита олмас. Ҳа, майли, Аноржон қизим, нима бўлгандаям, сени бизга
Худойимнинг ўзи юборди. Сен от чоптириб, жар солмаганингда, ким билсин, тош
тагида қолиб… – кампир ҳалигача бошига ўрай олмаётган рўмолини кўзларига
босди.
Аноржон қўшни чол ва кампирнинг сўзларини тинглар, лекин кўзлари сойдаги
одамлар, ҳамон қимирламаётган тошдан узилмасди. Сув қирғоқдан тоша бошлаганди.
Аноржон қариялардан дуо сўраб, сойга тушаётганда, шошганча келаётган камида
ўттиз чоғли одам кўринди. Улар ҳатто оёқларидагини ечмасдан сувга киришди.
“Ҳа, бўлинглар, ҳа, ана қимирлади. Қирғоқ томон суринглар. Қаранглар, ўзан
очилди. Ҳа, бўл, ҳа! Яна икки-уч қулоч сурамиз! Ҳа, нега бўшашяпсан? Нима, сен
ўзинг нон еганмисан? Қизишманглар! Ҳаммамиз бараварига! Ана, бир қулочгина
қолди! Ўзан очилди, бўлди-да! Йўқ, сен бугунни ўйлама, борди-ю, сел келиб қолса,
ҳаммаёқни ўпириб кетади. Нафасингизни иссиқроқ қилинг, полвон ака!..”
Кейинги икки сўзни эшитгандагина Аноржон одамлар ўртасида туриб, кенг
елкасини тошга тираганча суриб бораётган отасига кўзи тушди.– Инсон ҳамма нарсага тайёр туриши керак. Қани, қулоқларинг эшитиб,
елкаларинг ишласин! Бобонгдан, отангдан эшитгандирсан, ёруғликнинг ортидан
қоронғилик пойлаб юради, ҳар куни ҳаво очиқ бўлавермайди, тўсатдан осмонни
қоплаган қора булут қуйган жала селга айланади. Балли, йигитлар! Яна бир
қаричгина сурсак бўлди. Атиги бир қаричгина! Нима деётгандим? Нима манови
18
Шарқ юлдузи
Қоришқи
тош ўз-ўзидан юмалабдими? Бўлди, бўлди. Энди ҳеч қандай сел бу тошни юмалата
олмайди! – Полвон ака, ие, елкангизга нима қилди? Сал пастлатинг, яна.
Ҳалиги “нафасингизни иссиқроқ қилинг”, деган йигит полвоннинг елкасига оёқ
қўйди-да, тош устига чиқиб олди. Унинг ортидан бири иккинчисининг елкасига
оёқ қўйиб, учинчиси бир сакраб тош устига чиқа бошлашди. Бирининг билаги,
иккинчисининг елкаси шилинган йигитлар, оёқларини осилтирганча ёнма-ён
тизилиб ўтириб олишди-да, бир-бирига қараганча қаҳ-қаҳлаб кулишга тушишди.– Азамат, ҳаммаёғинг моматалоқ бўп кетибди-ку! Полвон отангни қара, на
елкаси, на тирсаги шилинган. Устозингдан яхшироқ ўргансанг бўлмасмиди!– Нимани?– Ўзини ишлаётгандай кўрсатиб, жон куйдирмасликни!
Азамат тинмай ҳиринглаётган ёнидаги йигитни сувга итариб юборди. Унинг
ортидан ўзи сувга шалоплаганча тушаркан, тош устида ўйинга тушаётган йигитга
мушт дўлайтирди.
Қаҳқаҳа авжига чиқди. Аноржон йигитларни жилмайганча кузатиб турди-да,
астагина оти боғланган томонга қараб қадам ташлади. Қаҳқаҳа унинг гурсиллаган
қадам товушини ютиб кетди. Тўсатдан қаҳқаҳа тиниб, отасининг овозини эшитди:– Ҳей, тош устида ирғишлама! Бўлди, ҳамманг тошдан тушинглар. Шўрликнинг
жонини оғритиб юбординглар! Боринглар, ҳамманг уйингга бориб, шалаббо уст
бошларингни алмаштириб олинглар!
Аноржон ортига ўгирилиб, тош устидан қирғоққа кетма-кет сакраб чиқаётган
йигитларга қарар экан, кўнглидан ўтган гап тилига чиқди:– Тавба, тошнинг ҳам жони бўларканми?
Анор… Норбой… Ўзингни бос! Биринчи марта туш кўришингми? Илгари
бундан даҳшатли, ўн марта қўрқинчли тушлар кўргансан. Онажоним айтмоқчилар,
босинқираганман. Яна нима дердилар: хотинларнинг тушлари тескари келади.
Илоҳим, айтганингиз келсин, онажон. Лекин нега биқиним ўтдек ёняпти… жазиллаб
оғрияпти? Худди тушимда ўша лаънати қуш чўқиётган пайтдаги каби… Фақат…
Фақат қон оқмаяпти, холос. Тавба, битта қузғуннинг иккита боши бўладими? Аввал
битта бош жигаримни узволиб, иршайганича чайнашга тушди. Кейин иккинчиси
жигаримга тирноқларини ботирди. Хайрият, додлаб юбормаганим. Унда… отам
уйғониб қолиб, мени юпатармидилар, ё… Норбой демасдан, Аноржон қизим,
десалар… Уятдан ер ёрилиб, кириб кетмасмидим…
Аноржон сой бўйига етиб, муздек сувда юзини чаяётганда ҳам тунда кўрган
даҳшатли тушини унута олмаётган эди. У ўн ёшли қизалоқлик давридан отасининг
ортидан овда юриб, дала-даштлар, тоғу тошлар кезиб, бирон марта икки бошли
қушни кўрмаган эди. На қарға, на лочин, на бургут, на қирғийнинг иккита боши
бор эди. Ўлаксахўр қузғунларда ҳам фақат битта боши бор эди. Битта бош, битта
тумшуқ. Чумчуқлар, мусичалар, беданалар, булбулларнинг ҳам боши биттагина эди.
Овда юриб энг кўп кўргани каптарлар бўлса, ҳеч қачон икки бошлисини учратган
эмас. На тиригини, на ўлигини. Ё ундан каптарлар ўч олишяптими? Биринчи марта
отаси тоққа олиб борганида қиш эди. У қор остида юрган чиройли қушларни кўриб
ушлаб олгиси келган. Ушлаб, кафтига қўндириб олиб, чиройли бошини силаса.
№ 11 2024 19
Ўринбой УСМОНОВ
Бирдан гумбурлаган овоздан чўчиб кетди. Қорда ётган қушлар дув этиб осмонга
кўтарилишди. Лекин биттаси ўрнидан қўзғалмасдан ётаверди. Отаси уни кўтариб
олаётганда тагидаги нуқтадек қор қизғиш тусга кирганини кўрди.
“Мана, қара. Нега кўзингни юмволдинг? Оч! Буни кўргин ва ҳеч эсингдан
чиқармагин. Каптарни фақат бошидан отишни ўрган, гўшти титилиб кетмасин…”
Ўшанда отасини ёмон кўриб кетганди. Лекин бора-бора… қушларга милтиқ
ўқтала олмаган раҳмдил қиз каптарларнинг қоқ бошини мўлжалга оладиган бўлди.
Ўзи отгани майли, энди йигирмата қизга ўқинг каптарнинг бошига тегмаса, ҳеч
қачон яхши мерган бўла олмайсан, деб ўргатяпти.
Шошма, балки ана шу каптарларнинг уволи тутгандир? Улар икки бошли
қузғунга айланиб, жигарини чўқишаётгандир? Йўқ, ахир, фақат отаси эмас, балки
Зиннат момо ҳам инсон Худонинг энг яхши кўрган махлуқи, уни меҳр-муҳаббат
билан яратган, бор неъматни одам боласи учун атаган, дерди-ку! Қаҳратон қиш
кунларининг бирида оч бўрилар еб кетган қўзичоққа аза тутиб йиғлаб ўтирганида
отаси бошқача гапирганди. Норбой, ҳали катта бўлсанг, ўзинг тушуниб оласан,
ҳайвон ҳайвонни қақшатганига чидаса бўлади, лекин одам боласининг ўз зотига
ем бўлгани ёмон. Ким мол талашиб, ким ер талашиб, ким ҳеч бир сабабсиз одам
ўлдиради. Тушундингми, одам одамни ўлдиради. Одам одамнинг қонини тўкади.
Мен кўрдим, илойим, сен асло кўрмагин, қизим. Бўлди, кўп йиғлама. Эртагаёқ
чўпон оғайниларимдан бир эмас, иккита қўзичоқ олиб келиб бераман.
Аноржон тушини сувга айтгани келганини унутди. Юзини яна бир марта муздек
сувга чайди-да, икки томони наъматак сўқмоқдан ой нурида оқариб кўринаётган
супасимон қоя остидаги уйи томон йўлга тушди.
Уйига етишига ўн-ўн беш қадам қолганда кимдир йўталиб, орқасига чекинди.
Ёнма-ён ўсган икки туп гилос орасидан бир соя сирғалиб чиқди.– Ассалому алайкум, додхо опа!– Ва… Ва… Ўлиб кетмагур Азамат, сенмисан? Нақ юрагим ёрилай деди.– Опажон, тошдек юрак ҳам ёриларканми?
Аноржон айтмоқчи бўлган гапини ичига ютди. Боягина учраган одамга тушини
айтиб, ичини ёзмоқчи бўлганини эсламасликка уринди. Лекин ҳали бомдод
ўқилмасдан, Азамат нима қилиб юрибди?– Тўғри айтасан, Азамат, тошюрак ёрилмайди. Йўқ, аслида менда юрак
бормикан? Бор бўлганида, шунча каптарнинг бошига етармидим? Энди менга айт,
ҳали сўфи азон айтмасдан бу ерда нима йўқотдинг? Нургул билан учрашадиган
бошқа жой қуриб кетганмиди?– Қоронғида бировнинг фариштадек қизини етаклаб юрадиган одатим йўқлигини
биласиз, опа. Ухлаб ётгандим. Бирдан чўчиб уйғондим. Ичимда кимдир биров тур
ўрнингдан, додхо опангдан хабар ол, деяверди. Ухлашга уриндим. Ухлолмадим.
Кўзимни юмдим дегунча, яна ўша овоз. Хавотирланиб, бу ёққа келдим. Аста уйингиз
томон қулоқ тутсам, жимжитлик. Яна пича турайчи, дегандим, сой томонда шарпа
кўринди. Дарров ўзимни гилос панасига олдим. Бундай қарасам, сиз келяпсиз.
Тушимда мени қўрқитдилар, бир ўчимни олай, деб, – Азамат полвоннинг уйига
бошлаб келган даҳшатли тушини айта олмади.– Битта йўтал билан ўч олиб бўларканми? Қани, юр, ҳадемай, бомдод киради.
Намоз вақтигача нонушта қиламиз. – Раҳмат, додхо опа. Тинч экансиз. Кўнглим жойига тушди. Энди уйга бориб,
таҳорат оламан, масжидга қараб жўнайман.
20
Шарқ юлдузи
Қоришқи
Азамат жўнаб кетгач, Аноржон яна ўша қўрқинчли тушни эслаб қолмаслик
учун алаҳсишга уринди. Қўйларга қаради, топ-тоза бўлса ҳам, ҳовли супурди,
токчалардаги идишларни олиб, бир-бир артиб, жойига терди. Нонуштани Азаматга
айтганидай бомдоддан олдин эмас, балки отаси икков намоз ўқиб бўлишгач,
тайёрлади. Аноржон минг яширишга уринмасин, полвон қизини нимадир безовта
қилаётганини сезди.– Йўқ, ота, ҳеч нарса бўлгани йўқ. Қозонда сут бор, яна ширчой қилиб берайми? –
Аноржон отасининг олдидаги косага қўл узатди.– Худога шукр, тўйдим. Лекин… Мендан ниманидир яширяпсан.– Нимани яшираман? Отажон, биз қизлар билан қуёш чиқмасдан қир устида
учрашмоқчи эдик. Дуо қилиб берасизми? Мени кутиб қолишмасин.– Майли, бировни куттириб қўйиш ёмон. Айтгандай, қизларинг от минишни, ўқ
отишни ўрганишдими? – Уч-тўрт кундан кейин ўзингиз улардан имтиҳон оласиз. – Аноржон жилмайди.
Полвон дуога қўл очди. Аноржон отасининг дуоси ижобат бўлишини ич-ичидан
истар экан, дастурхонни йиғиштиришга тушди.
Бобоиоб устига хавотирланиб қарар экан, тоғ усти қизариб бораётганини кўриб,
арпа еяётган отини ечди. От ҳовлини бир айланиб келди-да, Аноржоннинг бошига
тумшуғини қўйди. Елкасида милтиқ, Аноржон узангига оёқ қўйди. От боши
бурилган томон елиб кетди…
Аноржон отдан тушаётганда осмондан тушдими, ердан чиқдими, Азамат пайдо
бўлди.– Опа, Учқурнинг оёғини бир кўриб келсам бўладими?– Нима? Намунча бугун оёғим остида ўралашяпсан? Шошма, сен бу ерда нима
килиб юрибсан?– Сиздан ўргангани келдим.– Ўрганганими ё ўргатгани?– Опа, жа, гапниям кифтини келтирасиз-да. Айтинг, қачон шогирд устозига
ўргатибди?– Менинг сенга ўргатадиган ҳеч нарсам қолган эмас. Эшитяпман, йигитларингни
ярми ўзингдан ёши катталар экан. Шогирдларинг мерганликда Бозор мерган7,
Сафар мерган8га тенглашиб олишган, дейишяпти.– Э, қўйинг-е, опа, устоз мерганларга шунча уриниб, мен етолмаяпман,
шогирдлар қаердан етишсин?– Бўлди-бўлди, сенга гап топиб бўлмайди. Бу ерга нега келганингни биламан, –
Аноржон эллик қадамча нарида ўзлари томон қараб турган қизлар орасидаги
Нургулга ишора қилди. – Уни кўрдингми, бор энди, бизга халақит берма!– Бўпти, устоз, мениям йигитлар кутиб қолишгандир.
Азамат отига ўтириб, уни қирнинг нариги томонига қараб чоптира кетди.
Азаматнинг кетишини пойлаб туришган эканми, қизлар югургилаб келиб,
гувуллашганча салом бера кетишди.– Қизлар, имтиҳонга тайёрмисизлар? Ким тайёр бўлмаса, очиғини айтаверсин.
Нега индамайсизлар? Бўпти, Нургул икковимиз имтиҳон оламиз.
7Бозор мерган – уста снайпер-мерган, Худоёрхон қўшинида хизмат қилган, Ошава мудофаасида
жон таслим қилган.
8Сафар мерган – уста снайпер-мерган, Худоёрхон қўшинида хизмат қилган, Ошава мудофаасида
жон таслим қилган.
№ 11 2024 21
Ўринбой УСМОНОВ
Аввал от минишдан бошлаймиз. Кейин қилич чопиш маҳоратини текширамиз.
Охирги имтиҳон – мерганлик. Тайёрмисизлар? Қани, ким бошлаб беради?– Мен!
Аноржон бир қадам олдинга чиққан, кўзлари чақнаб турган қизнинг елкасига
қоқди. Янишой исмли бу қизни шогирдликка олган биринчи куннинг ўзидаёқ унинг
кўп йигитлар ҳавас қилса арзийдиган моҳир чавандоз эканлигини кўриб, севиниб
кетганди. У қилич ўйнатишни, ўқ отишни ҳам тез ўрганиб олди. Янишой… Яниш,
янглиш дегани-да. Отаси учинчи фарзанди ўғил бўлади, деб кутганида, яна қиз
туғилган. Янглишдим, деб қизалоққа Янишой деб исм қўйган. Агар пешонасида
нори бўлмаганида, балки унинг отини ҳам Янишой қўйишган бўлармиди. Балки
онаси яна қиз туққанини эшитган отаси янглишдим, деб афсус чеккандир. Одам
янглишади, лекин Аллоҳ ҳеч янглишмаган, янглишмайди, қизми, ўғилми Ўзининг
неъмати, кимлар тирноққа зор, кимлар ўғил кўрмадим, дея нолигани-нолиган,
дерди Зиннатой момоси.
Қизлар машқларни бажариб бўлиб, давра қуришгач, Аноржоннинг оғзига
термилишди. Лекин у аввал Нургулнинг фикрини эшитамиз, деди.
Нургул гапини тугатганида, орага оғир бир жимлик чўкди. Фақат яхши баҳо
ола олмаган қизларгина эмас, балки Нургул таърифлаган шогирдлар ҳам негадир
бошларини қуйи солиб туришарди.– Қизлар, жон сингилларим, тўғри гапнинг тўқмоғи бор. Нургул ҳеч нарсани
яширмасдан, ҳеч нарсани оширмасдан гапирди. У яхши баҳо берган ўн еттита қиз
машқни давом эттиради. Хайри, сен хафа бўлмагин, отдан қўрққан одам, у хоҳ
йигит бўлсин, хоҳ қиз бўлсин, ҳеч қачон яхши чавандоз бўла олмайди. Шунинг
учун сен яхшиси бошқа ишнинг бошини тутгин. Эшитишимча, ип йигиришга зўр
эмишсан.– Раҳмат, устоз. Лекин бир илтимосим бор. Менинг ўрнимга синглим келса
бўладими? У от жинниси. Акамнинг отини миниб кетиб, гап эшитгани-эшитган. – Синглинг неча ёшда?– Мендан икки ёш кичик. – Демак, ўн бешда. Майли, келсин. Кўрамиз. Лекин унга ота-онанг, аканг рухсат
беришармикан?– Рухсат беришади. Менга йўқ, дейишмади-ку!– Бўпти, индинга навбатдаги машғулотга келсин. Энди… Ибодат… Синглим,
сен жуда раҳмдил экансан. Машқ бошқа, жанг бошқа. Жангда сени ҳеч ким аяб
ўтирмайди. Сен ўқ узаётганингда кўзингни юмиб оляпсан, қўлларинг титраяпти.
Душман ҳеч қачон раҳм қилмайди. Биз сенинг узоқ умр кўришингни, бешик
тебратиб, алла айтишингни истаймиз, синглим.
Ибодат кафтини кўзларига босганча йиғига тушди.– Мен отамнинг ўчини олмоқчи эдим. Ўрислар отамни Қорахитой томонда
ўлдиришган.– Сенинг ўчингни биз оламиз. Сен бизга ширин-ширин овқатлар пишириб
берасан. Келишдикми? Бўлди, энди кўзёшларингни арт.
…Аноржон қизлар билан хайрлашар экан, кўзёши тўкаётган қиз кўз ўнгидан
кетмас эди. Аслида у қизларни ҳеч ким йиғламаслиги учун, Ошавага кўз олайтирган
душманларни келган жойига ҳайдаб юбориш учун тўплаб, жанг қилишга
ўргатмаётганмиди? Лекин қизларнинг ўзларида иштиёқ бўлганда ҳам, ота-онаси
бор, додходан отда чопиш, қиличбозликни ўрган, деб юборишганда ҳам, уқуви
22
Шарқ юлдузи
Қоришқи
йўқ одамни жанг майдонига кирита олмайди. Агар… Агар… Унда бу қизнинг
ўлимига мен айбдорман, деб қон йиғлагани, тавба-тазарру қилгани билан ўзини
кечира олмайди. Иккала қизга ҳам тўғри гапни айтиб, хато қилмадинг, Аноржон!
Қизлар тарқалиб кетар эканлар, Аноржоннинг боши устидан катта бир қуш учиб
ўтди. Бургутга ўхшамайди. Кичикроқ. Қирғийми? Ё калхатми? Боши… Бошини
кўра олмади-ку! Биттамиди?
Икки бошли қузғун кўз олди қоронғилашаётган Аноржоннинг биқинига ёпишди.
Отининг пишқиришидан ўзига келган Аноржон Учқурнинг бошини Зиннатой
момонинг уйи, Чинорбобо маҳалласи томон бурди.
– Момо, Додхо холам келдилар, Додхо холам!
Қуроқ тикиб ўтирган Зиннат момо тинмай ирғишлаётган ўн-ўн бир ёшлардаги
неварасининг оғзига тикилганча қўлидаги игнани ипўрамга тиқиб, токчага қўяр
экан, қизалоқни ўзига қаратди:– Жаннатой, бир зум тўхта! Намунча улоқчадек сакраяпсан? Ким келди, дединг?– Додхо холам.– Келса, киравермайдими. Менинг ҳовлимда деворим бўлмаса.– Мен сизга суюнчи беринг, деяпман, момо, – қизалоқ кафтини очиб, Зиннат
момо томон чўзди.– Тилингдан айланай, қизим, бўлди, мана шу қуроқ битсин, сепингга қўшаман.– Катта неварангиз, Ботиржонимнинг сепига-чи, моможон!
Эшикдан эгилиб кириб келган Аноржон ўрнидан қўзғалаётган Зиннат момонинг
қаршисига тиз чўкди-да, қучоқлади. – Анор… Аноржон, дейман, белимни сиқма, эзворасан. Бу қўлми, ё бобомдан
қолган чўқморми?
Аноржон қўлини бўшатар экан, момонинг икки юзидан чўлпиллатиб ўпди.– Соғиндим, сизни, моможон, соғиндим!– Э, қўй, қўрққанингдан мушт кўтарма, додхо, ўн кундан буён йўлингга
қарайман, қорангни кўрсатмайсан, – Зиннат момо Аноржонни ўзидан итарди ва
дарҳол қучоқлаб олди. – Қизим, мен ҳам соғиндим. – Соғинсангиз, туш кўрмайсизми? – Аноржон яна ўпишга тушди.– Кўрдим, қизим, кўрдим, тушимда ҳов Бобоиоб устида юрган эмишсан. Мен
бир тоғ чўққисига қарар эмишман, бир сенга.– Хўш, моможон, ким баландроқ экан, менми, чўққими?– Ичимдагини топишга устасан-да, қизим.– Мен мудом осмонга кўтариб мақташларингизга ўрганиб кетганман-ку,
моможон.
Аноржон момони қучоғидан бўшатиб, Жаннатой тахмондан олиб ёзган оҳорли
кўрпача устига ўтирди. Қизалоқ ўртага дастурхон ёзди. Момо у дастурхонга
қўяётган неъматлардан кўз узиб, Аноржонга қараб кулимсиради.– Додхо қизим, қани қатлама патирингни ушат. Ие, оқпишлоқ олиб келибсанми?
Нималарни яхши кўришимни билиб, кўнглимни овлашни биласан. Ҳаммасини
ўзинг пиширдингми?– Ўзим. Олинг, моможон, ош бўлсин!– Ейман. Лекин, билиб қўй, ўн кунгача эшикка қараганим учун мановиларинг
билан қутула олмайсан.
№ 11 2024 23
Ўринбой УСМОНОВ
Аноржон шарақлаб кулди ва Жаннатой олдидаги чойнак-пиёлага қўл узатди.– Жаннатой, чойнакни менга бер, ўзим қуймасам, ўтчойга тўйиб бўпман.
Моможон, Шиварнинг бўзночини, наъматагини соғинмадингизми? Олсангиз-чи!– Мен сени соғинганман, Хосият, қизим.– Моможон, холамни бир Аноржон, бир додхо, бир Хосият, дейсиз. Нечта отлари
бор? – деди момонинг оғзига тикилиб ўтирган Жаннатой.– Э, ҳали бошқа отларини эшитмабсан. Қақилдоқ қизим, сен энди эчкиларингга
қарагин.
Қизалоқ истамайгина ўрнидан турар экан, Аноржон раҳматли онасидан
эшитганларини эслади: “Қизим, сенинг отингни доямомонг, Зиннат опам қўйганлар.
Қизинг ўз оти билан туғилибди. Қара, пешонасида катта қип-қизил анори бор,
у кўпга бош бўлади. Манглайида нор билан туғилган боланинг хосияти бўлади.
Эринг ўғил кўрмадим, деб кўп ўксинмасин. Бу қизалоқ қирқта йигит қилолмайдиган
ишларни қилади. Мен йўргагини зўрға кўтардим. Аноржонинг, Хосиятинг катта
бўлса, Худо хоҳласа, манаман деган полвонларнинг курагини ерга теккизади. Ҳали
фақат эринг эмас, балки бутун эл у билан фахрланиб юради…”– Хосият, ол, олма ўзимнинг боғимдан, жа Шиварникидай бўлмаса ҳам, мазаси
оғзингда қолади.
Аноржон ширин хаёлини бузган момога жилмайганча дастурхондан олма олиб,
тишлади.– Моможон, отимни топиб қўйганингиздан хурсандман. Лекин… тўғрисини
айтинг, мени додхо бўлсин, деган таклиф сиздан чиққанми?– Фақат мендан эмас, қишлоқнинг кўпни кўрган оқсоқоллари ҳам додхоликни
Аноржон уддалайди, дейишган.– Лекин аёлдан қачон додхо чиқибди, деб қарши чиққанлар ҳам кўп бўлган-ку!– Ўша одамларинг кейин тилини тишлаб қолмадими? Сен бурни қонаганнинг
бурнини артдинг, йиқилганни турғаздинг, ноҳақни эмас, ҳақнинг ёнини олдинг.– Лекин қанча одамнинг кўзига хунук кўриндим. Нечтаси юз-кўзинг борми,
демасдан қарғади.– Ҳе, қарғиши ўзига тегсин.– Моможон, майли, сиз қарғаманг. Ҳеч ким ўзини ноҳақ демас экан. Лекин
бундай ўйлаб қарасам, ҳамма ҳам ўзича ҳақ. Адолат тарозиси борлигини билишса
да, тан олишмайди. Моможон, мен… Мен бу вазифани топширмоқчиман.– Нима, мени, сени фақат шу додхо бўлади, деган обрўли оқсоқолларнинг юзини
ерга қаратмоқчимисан?– Арз қилган ҳам, жавобгар ҳам ҳамқишлоғим бўлса… Вақти келиб, унисининг
ҳам, бунисининг ҳам дастурхонида ўтирсам.– Бу хаёлларни бошингдан чиқариб ташла! Яхшиси, менга айт, ёш қизларни
ортингдан эргаштириб, тоғ-тошда нима қилиб юрибсан? Қарғани бошини
мўлжаллаб от, дермишсан, от чоптирармишсан, қилич…– Бўлди-бўлди, моможон, – Аноржоннинг қовоғи очилиб, кўзлари кулди. – Бу
гапларни сизга ким айтди?– Худога шукр, қулоқларим оғир эмас. Эл эшитганни мен эшитмайманми? Сен
қачон аёлларнинг ишини қиласан?– Сиз айтгандай бўлса, додхоликни топширганим бўлсин.– Тилимдан тутволиб, гапни олиб қочма, йигирмата қиз дейишяпти, улар эрга
тегса, бола туғса, бўлмайдими? От чопиш, қилич ўйнатиш, милтиқ отиш қизларга
қолибдими?
24
Шарқ юлдузи
Қоришқи– Моможон, Ойсулув-чи, Ойсулув. От чопмаганми, қилич ўйнатмаганми?– Сен, қиз, айтганимни ўзимга ёпиштиришга устасан.– Моможон, жон моможон, Ойсулувни яна бир марта айтиб беринг, мен ҳам
ёдлаб олайин.– Бир бошдан айтайинми, ё…– Моможон, Ойсулувнинг Доро подшо элчилари етказган дўғу дағдағага жавобан
айтган гапларидан бошланг!
Зиннат момо Аноржонга тикилганча ўйга чўмди. Нега унинг кўзлари қайғуга
тўлган? Менга ниманидир айтолмаяпти? Нега достоннинг бошқа ерини эмас,
айнан Доро элчилари Ойсулув юртига келган жойини айтишни сўраяпти. Ана-ана,
оғзимга термилганча турибди. Майли, айтсам-айта қолай.– Хуллас, маҳрамлар Ойсулувга хабар беришди: “Эрондан ўн отлиқ келди. Доро
подшонинг элчиси эмиш.
Ойсулув ердан кўз узмай турган маҳрамларга деди: Элчига ўлим йўқ. Қани улар? – Улар киришга ботинолмай туришибди. Манови хатни беришди, – олдин
роқдаги маҳрам хатни Ойсулувга узатиб, ортга чекинди.– Ихтиёрлари. Элчиларга дам олишга жой ҳозирланглар. Дастурхон ёзинглар.
Отларига ем беринглар!
Ойсулув хатни очди. Ўқир экан, хатдан бўш чап қўли тугилди, бурун катаклари
керилди, кўзларида олов чақнади.
Хатда шундай ёзилганди: “Турон Эронга тобе бўлсин. Ойсулув подшо бизга
бўйсунсин. Агар бизнинг сўзимизни қулокқа олмаса, зиндонда ётган ўғлини
ўлдирамиз. Лашкар билан устига ёвлаб борамиз. Ойсулув подшони асир олиб,
жами элу халқини талаб, молу мулкини ўлжа қилиб, одамларини қул қилиб, Эронга
ҳайдаймиз”.
Ойсулув маҳрамга буюрди: Бор, элчиларни бошлаб кир.
Элчилар малика ўтовига кириб, Ойсулувга салом бериб, титраб-қақшаганча
ердан нажот излашди.
Ойсулувнинг кескир сўзларини эшитиб, элчиларнинг эсхонаси чиқаёзди.–
Сизлар элчи экансизлар. Элчи бўлмаганларингда, барингни ўлдириб,
каллаларингни битта қопга солиб, Доро подшога совға қилиб юборар эдим. Дорога
бориб айтинглар. Подшоларинг қўлидан келганини қилсин. Бор лашкари билан,
қўру қўрхонаси билан урушга отлансин. Мен тараддуд қилиб турибман. Босиб
бораман. Ё жами элу халқини талаб, Доро билан қайсарни ўлдириб, Кунботирнинг
ўчини оламан, ё шу урушда ўламан. Мен Турон мамлакатимни, элу халқимни унга
бермайман. Бўйсунмайман”.– Момо, Ойсулув эл-юртини деб ўғлининг ўлимига рози бўлибдими?– Ҳа! Лекин достонни эшитгансан, Кунботир ўлмайди. Ойсулув бир томондан, у
иккинчи томондан ёв билан курашиб, енгиб чиқишади.– Момо, сиз доим Ойсулув ҳаётда бўлган дейсиз. Шу ростми?– Достон бекорга тўқилмайди, додхо қизим.
Аноржон ярми тишланган олмани дастурхонга қўйиб, кўзларини юмганча
достон айтаётган Зиннат момога қарай-қарай мулла Пирниёз9дан эшитганларини
эслар экан, эндигина қайғу ариётган кўзлари қайтадан маъюсланди.
“Бундан минг йилми, бир ярим минг йилми бурун ҳам, Сирдарё оқар экан.
Дарёдан олис даштда бир қабила яшар экан. Қабила бошлиғи Тўмарис деган
довюрак малика экан. Тўмарис массагетлар подшосининг хотини бўлиб, у эрининг
9Мулла Пирниёз – фақат Ошавада эмас, балки бутун Наманган музофотида таниқли руҳоний,
Бухорода мадрасани битирган.
№ 11 2024 25
Ўринбой УСМОНОВ
вафотидан сўнг тахтга ўтирган экан. Тўмариснинг юртига Эрон подшолари тез
тез ҳужум қилиб туришаркан. Эрондан келган босқинчилар қўшини билан бир
жангда Тўмариснинг ўғли Спарганис бошчилигидаги қўшин ғолиб чиққан.
Аламига чидаёлмаган Кир исмли маккор Эрон подшоси юртига қайтиб кетиб, куч
тўплаган. Очиқ жангда кучи етишига ишонмаган подшо ҳийла ишлатган. Ҳийлага
учиб қўлга тушган, юзлаб аскарларининг боши узилганини кўрган Спарганис ор
номусга чидай олмасдан ўзини ўлдирган. Бу хабарни эшитган Тўмарис ҳаловатини
йўқотган. Алданиб, ҳалок бўлган аскарлари учун, ўғли учун ўч олишга аҳд қилган.
Эрон қўшинлари билан жанг бошланган. Тўмариснинг ўзи найза кўтариб, қилич
кўтариб, уруш майдонига от суриб кирган. Кир ҳалок бўлган. Эрон қўшинлари
енгилган. Тўмарис Кир жасадини топишга буйруқ берган. Жасадни топиб келишгач,
бир мешни ҳалок бўлган одамлар қонига тўлғазишган. Кирнинг кесилган бошини
ана шу қон тўла мешга солишган. “Қонга тўйдингми, жаллод!” Маликанинг
ҳайқириғи бутун даштни титратган. Чанг-тўзон, қуюн кўтарилиб, беомон жангдан
омон қолган Кир жангчилари бўғилиб ўлган”.
Аноржон дастурхонга қўл узатиб, яримта олмани карс-карс тишлади.
Карсиллаган овозни эшитган кўзи юмуқ Зиннат момо достон айтишдан тўхтади.– Давомини кейин айтарман, Хосият қизим. Жаннат, қаерда қолдинг, қизим.
Ошинг пишдими?
Остонада қизалоқ пайдо бўлди.– Ҳозир сузаман, момо.– Чойниям янгилаб кел!– Хўп, моможон.
Ош ҳам ейилди. Дастурхон йиғиштирилди. Аноржон барибир саҳарда туш кўриб,
оромини йўқотганини, таскин излаб Шивардан Чинорбобога келганини Зиннат
момога айта олмади. Тушида… Тушида қора булутдек ёприлиб келган калхатлар
хунук бир овоз чиқарганча боши узра айланишармиш. Аноржон калхатларни
ҳайдаб юборса, яна ёприлганча қайтиб келиб, атрофини ўраб олишармиш. Уларнинг
орасидан икки бошли бир қузғун ажралиб чиқиб…
Аноржон момога тушини айта олмади.
Нима бўляпти сенга? Нималар бўляпти? Бўлди, бошқа эсламайди. Агар
биттагина туш бутун ўй-хаёлингни чирмаб ташласа, Ойсулувга сира ҳавас қилмай
қўяқол. Агар унинг бошига тушган кунлар… Йўқ! Ойсулув бўлмаган. Достончилар
тўқиб чиқаришган. Шошма, лекин Тўмарис бўлган-ку! Ойсулувнинг ғам-алами
қирдек бўлса, Тўмариснинг бошига тушган ғам-алам тоғдек эмасми? Агар сен
тушда кўрганингга бундай ич-этингни еб юраверсанг, қизларга қандай ўрнак
бўласан? Уларнинг биронтаси сенга эргашиб бўпти.
Орқадан от дупури эшитилди. Учқур кишнаб, Аноржонни қийнаётган хаёлларни
қувиб юборди.– Опа, машқжойга борсам, йўқсиз, Байтўлдига, уйингизга борсам, йўқсиз,
қаерда юрибсиз?
Аноржон орқадан етиб келиб, Учқурга тенглашган от устидаги Азаматга савол
назари билан қаради.
26
Шарқ юлдузи
Қоришқи– Ҳа, нима, ёв қувдими, мени қидириб қолибсан? Уч соатгина олдин
гаплашгандик-ку!– Додхо опа, ёв қувса, қочмас эдим, суробини тўғрилардим. Ундан ёмон хабар.– Э, ваҳима қилма. Юртга ёв бостириб келгандан ёмонроқ хабар бўларканми?– Опа, нима бало тушингизда биронта душманни кўрдингизми? Нуқул ёв
ёвлаяпсиз. Бундоқ мени эшитинг!– Хўп, қулоғим сенда, Азамат – Ўлмас.– Менинг ичимни арилар талаб турганда, сиз ҳазиллашасиз.
“Сенинг ичингни ари талаётганда, менинг ичимни нималар ғажиётган экан?”
Аноржон ичидан тошиб келаётган гапни айта олмади.– Бўлди, гапир, ўша ариларни ҳайдаш менга қолганми?– Ҳа, сизга. Нургулни эрга беришяпти экан.– Нима?– Олмосдаги қариндошлари ҳалиги, ҳалиги…– Остона супургани келишибдими?– Ҳа.– Супуришса, супураверишсин. Супуриб, супуриб, қайтиб кетаверишади.– Йўқ, додхо опа, Нургулнинг ўзи айтди, уни ўша олмослик қариндошларига
беришмоқчи экан.– Хўш, мен нима қилай?– Сиз совчиликка боринг. Қандоқ қилиб айтасиз, билмадим. Лекин Нургулнинг
кўнгли менда эканлигини айтинг. – Қизиқсан-а, Азамат. Умримда совчиликка бормаган бўлсам. – Сиз Зиннат момо, онам учовларинг бирга борасизлар. Момо совчиликка борган
қизнинг бахти очилган.– Демак, Зиннат момо билан қўлимизга супурги олиб борсак, Нургулнинг бахти
очилади. Сеники-чи?– Меникиям.– Бўпти, бахти очилган йигитнинг тўйини ейиш насиб этсин. Унда сен Зиннат
момони пишитгин. Ҳа, онангга айтгин, сутли патир ёпсин. Эртагаёқ совчиликка
борганимиз бўлсин.– Раҳмат, опажон. Лекин, мени айтди дейсиз, Нургулнинг отаси сизнинг
гапингизга кўнади, – Азамат отнинг бошини орқага, Чинорбобо томон бурди.
От дупури узоқлашиб борар экан, Аноржон эгар устида силкиниб тушди.
Хавотирланиб осмонга қаради. Кўкда оппоқ булутлар сузиб юрарди. Фақат
тоғ томонда иккита катта-кичик қора булут чўққиларга ёпишиб тургандек
қимирламасдан турарди. Демак, бугун ёмғир ёғмайди. Сел келмайди. Ўн йил
олдинги воқеани эслаб, эгардан учиб тушай дединг-а. Ўшанда ёзнинг қоқ чилласида,
саратонда кутилмаганда сел бостириб келганди. Сой қирғоғидан тошиб, йўлида
учраган нимаики бор оқизиб кетган, ўша сел. Раҳматли эри… Сой бўйида қўй
боқиб юрган болаларни сел чангаллаб олиб, оқизиб бораётганини кўрибоқ ўзини
сувга отган довюрак эри… Аноржон от жиловини бўшатиб, кўзларини юмди.
Ана у аввал битта болани, кейин иккинчисини қирғоққа олиб чиқиб, чалқанча
ётқизяпти. Болалар кўзларини очишгач, сел ўкириб етолмаётган катта ялпоқ тош
устига ётқизиб қўйди. Болалардан бири тинмай “Азамат, Азамат”, дерди. Э, ана,
сувда нимадир кўринди. Кўкимтир. Манови бола айтаётган Азаматнинг кўйлаги
эмасми?.. Раҳмдил эри яна ўзини сувга отади. Болани қирғоқ бўйлаб чопиб
№ 11 2024 27
Ўринбой УСМОНОВ
келаётган йигитга узатади. Узатишга улгуради-ю, сел ўкириб, тезлашади. “Акам…
энди сувдан чиқай деганида… сел қирғоқни ўпириб ташлади… Илдизи билан
қўпорилган дарахт акамнинг устига ағанаб… Опажон, менинг қўлимдан ҳеч нарса
келмади… Сел қўйларни, дарахтларни, катта-катта тошларни оқизиб келарди…
Мен қўрқдим… Энди у дунёда кўзларига қандай қарайман!”. Бошини кўтара
олмаётган йигитнинг нима деётганини ҳеч англай олмадинг. Фақат замбил кўтариб
келишганда, унинг устида ётган жонсиз гавдани кўриб, додлаганингча ўзингни
унинг устига ташладинг.
Отанг сен қизимдан бир қарич пастсан, бўлмайди, деб қайтарганида бир йилгача
устма-уст совчи жўнатаверган, охирига мақсадига етган, тўйдан сўнг сени бир
кунгина кўрмаса, туролмайдиган Мажнунинг қимирламасдан ётарди. Кўзёшларинг
ҳам унинг қалин киприкларини ажрата олмади.
Ўшанда Азамат саккиз яшар эди. Унинг отаси ва онаси қирқ кунгача сен билан
мотам тутишмадими? Улар сенинг кўзларингга қарай олишмас, эрингнинг ўлимида
ўзларини гуноҳкор ҳисоблашарди. Фақат отанг куёвнинг ўрнида сен бўлганингда,
Худо кўрсатмасин, менинг неварамни сел оқизиб кетаётганда, жимгина қараб
турармидинг, деганида бошини баланд кўтарган Азаматнинг дадаси хотинини
бошлаб азахонадан чиқиб кетганди. Эртасига у Азаматни эргаштириб келди.
Ботирни олдига чақириб, Азаматга, “Ўлмас, бугундан бошлаб бу аканг бўлади, у
кулса, куласан, йиғласа, йиғлайсан”, деган эди. Ботир ҳозир қаерда бўлсайкин?
Ўрислар Қўқонга бостириб боришяпти, дейишяпти. Ботир…
Бирдан ниманингдир хунук овози қулоқларини тешаёзди. Қузғунми? Анор,
Норбой, ўзингни қўлга ол! Яна ўша тушни эслаяпсанми? Ботир қачон келаркин?
Мана ундан икки ёш кичик Азамат уйланмоқчи. Ботиржон, сен йигирмага кирдинг,
қачон чимилдиғингни кўраман? Қачон келиннинг қўлидан чой ичаман? Қачон
неварамнинг бешигини тебратиб, алла айтаман?
Эридан ажралгач, бир йил ўтиб, тўсатдан жон берган онасининг азасидан кейин
биринчи марта Аноржоннинг кўзига ёш келди.
Азаматнинг ҳовлиққанича бор экан. Нургулнинг онаси – Зулфия Зиннат
момонинг гапларини эшитди-да, негадир унга эмас, балки Аноржонга қараб деди: – Додхо, нега шошиб, момо айтмоқчилар, қулчиликка келганларинг сабабини
тушуниб турибман. Агар бир-икки кунгина кейинроқ келганларингда биздан хафа
бўлиб кетардинглар. Ҳаммасини эшитган кўринасизлар, олмослик қариндошларим
Нургулнинг қўлини сўраб келишган. Индинга улар яна келишадиган. Биз отаси
билан маслаҳатлашиб, уларга оқ бериб юбормоқчи бўлиб тургандик.– Демак, ҳали оқ бермагансизлар? – Зиннат момо нима дейишини билмаётган
Аноржоннинг жонига оро кирди.– Йўқ. Ўзингиз биласиз, ҳали фотиҳа қилиб, элга билдириш нари турсин, бизда
оқ берилдими, сўздан қайтиш йўқ. Нургулнинг отаси ҳеч қачон сўзидан қайтган
одам эмас, – Зулфия ҳамон Зиннат момога эмас, Аноржонга қараб гапирарди. –
Устига қариндошлик деган гаплар бор.
28
Шарқ юлдузи
Қоришқи
“Қариндошчилик”. Азал-азалдан биз буёқда Олмос, Каркидон10, Чоркесар11,
Облиқ томонда Қорахитой билан қон-қариндошмиз. Отам ҳам онамнинг гапларини
икки қила олмай, ҳар иккала опамни Олмосга узатиб юбордилар-ку. Кичкина
опам, сизларни соғинсам, узоқдан қандай келиб-кетаман, деганида отам чўрт
кесмадиларми: “Парилардан тарқаган олмосликлар паридек момонгни бобонгга
беришганди-ку! Пешонангга Олмос ёзилган бўлса, менинг қўлимдан ўчириш
келмайди!” Хайрият, на Олмосда, на Чоркесарда менинг бўйимга тенг йигит
топилмагани. Топилганда, отамнинг гапини икки қила олармидим? Э, шошма,
Анор, нима Шиварда, Ошовада бўйингга тенг йигит топилдими? Ўзингдан бир
қарич паст йигитга индамасдан тегиб кетмадингми?”– Энди, Зулфиябону, пари қизим, қариндош билан борди-келдини узмасликнинг
бир йўли қиз бериб, қиз олиш эканлигини сизу биз яхши биламиз. Лекин бу ёруғ
дунёда кўнгил деган гап ҳам бор. Тоҳир-Зуҳрани айтиб берган пайтларим жон
қулоғингиз билан тинглаганингиз эсингиздами?
Ошиқлар бир-бирига етолмай жон беришганида кўзёш тўкканингиз-чи?
Аноржон Зиннат опадан кўзини олиб қочиб, қўлидаги пиёлага тикилган
Нургулнинг онасини кузатар экан, қиз бола эканлигида муҳаббатнинг нима
эканлигини билмаганлигини ўйларди. Тўққиз ёшлигидан отасининг ортидан
қолмай тоғу тош, дала-дашт кезган, нуқул ўғил болалар қилган ишни ўрганган –
отда чопган, қилич ўйнатган, милтиқ отган, ўтин кесиб келган Аноржон муҳаббат
нималигини қаердан билсин? Тўғри, ўн икки ёшдан ўтганда онаси ёнига ўтқазиб
олиб, уришганча овқат пиширишни, урчуқ йигиришни ўргатган. Лекин у
отасининг “Норбойи” бўлиб қолаверган. Отаси ҳар гал “Норбой ўғлим”, деганида
йигитчалардек осмонга ирғишлаган. Ўн еттига кирганида уйига совчи юборган
йигитнинг ўзидан бир қарич паст эканлигини эшитганида ичкари уйга қамалиб
олиб роса кулган. Тўхтовсиз “хо-хо”лаган. Онаси совчиларга нима дейлик, деганида
“ўша йигитдан сўраб кўринг-чи, ўзига тенг қиз йўқмикан, мендек найновни бошига
урадими?” деган. Лекин йигит устма-уст совчилар юбораверган. Ахийри, тўрт ой
деганда, Аноржон деганлари, ўша найнов қиз, отасининг гапини икки қила олмаган.
“Худога шукр, муҳаббатимга эришдим!” Куёвнинг чимилдиқда айтган биринчи
гапи шу бўлган. У… у бўлса, орадан бир йил ўтиб, Ботиржони туғилганида эрига
кўнгил қўйган. Ботирни эркалаётиб, бирданига юрагида иккита муҳаббат пайдо
бўлган. Ўғлига ва эрига!.. – Зиннат опа, энди достон бошқа-ю ҳаёт бошқа. Мен сизларга ҳозир ҳеч нарса
дея олмайман. Нургулнинг отаси келсин. Қани, нима деркинлар?– Унда эртага эркакларни юборамиз.– Майлингиз, Зиннат опа.– Худо хоҳласа, тўй қиламиз, пари қизим…
Нургулнинг онаси билан хайрлашиб чиқиб кетишар экан, Аноржонга уй томонда
кимдир кузатаётгандек туйилди. Ярим очиқ дераза олдида турган Нургул кўзлари
кулганча унга қараб турарди.
“Қайси қиз мен фалончини севаман, деб айтибди. Кўнгли бошқада бўлса-да, ота
онасининг раъйига қараб, улар танлаган йигитга индамай тегиб кетаверган қизлар
қанча? Менинг Ботиржонимни яхши кўрадиган қиз ҳам бормикан? Ботиржон-чи?
10 Каркидон – Ўзбекистон Республикасининг Наманган вилоятидаги қишлоқ.
11 Чоркесар – Ўзбекистон Республикасининг Наманган вилоятидаги қишлоқ.
№ 11 2024 29
Ўринбой УСМОНОВ
Ўғлим кимга кўнгил берган экан? Ўғлим, тезроқ келақолсайдинг. Мен ҳам ҳали
лабидаги кулгисини йиғиштира олмай кетган Азаматнинг онаси каби тўйингни,
чимилдиғингни кўрай дейман. Келинни отдан тушириб, кўтариб олишинг биланоқ
ўзим ёр-ёр айтаман…”– Ёр-ёр-ей, келин келди…– Ҳа, додхо қизим, ҳалитдан ёр-ёрни бошлаб юбордингми? – Зиннат момо
жилмайди.– Зиннат опа, додхо ёр-ёр айтади-да. Азаматнинг иккита онаси бор. Бири мен,
иккинчиси додхо!
Азаматнинг онаси гапини тугатар-тугатмас ёр-ёрга қўшилди.
1875 йил 23 август
Йўқ, баҳона излама, нимаймиш, оёғим сира тортмаяпти эмиш, барибир
боришинг керак. Шарт! У ёқда, қир устида сени ўн еттита қиз кутиб турибди.
Ўзингмасми, уларга энг муҳими интизом, машққа вақтида етиб келиш шарт, дея
тўхтовсиз уқтирадиган! Энди… Аноржон, сенга нималар бўляпти? Бир тушингга
кирган икки бошли қузғунни ўйлаб, тинчингни йўқотасан, олдингдан битта қора
мушук кесиб ўтганига, отинг ҳуркиб кетганига йўлингда тўхтаб қоласан. Зиннат
момонинг иримга ишонма, деганини унутдингми?..
Ниҳоят, Аноржон ўзида куч топди. У Шивар устидаги қирга етиб борганида,
Нургул қизларга нималарнидир уқтирарди. Нургулнинг ишораси билан қизлар
отларидан тушишди-да, Аноржоннинг атрофини ўраб олишди.
Аноржон ҳар бири билан ҳол-аҳвол сўрашиб, Нургулдан нимани ўргатаётганини
сўради.– Отда кетаётиб, милтиқдан ўқ отишни машқ қилаётгандик. Энди бошла ган
дик, устоз.– Яхши. Давом эттирамиз. Аввал ўзинг бошлаб берасан. Ҳов анови катта тошгача
от чоптириб борасан-да, қара-қара, кўряпсанми, қушлар учиб келяпти, уларнинг
биттасини мўлжаллаб ўқ узасан!
Нургул Аноржон кўрсатган тош томон от чоптириб кетди. Тепада учиб бораётган
қушлардан бири ерга қулаётганда, Аноржон ортида турган қизларга ўгирилди:– Кўрдингларми, душман қачон мени отаркин, деб қараб турмайди. Биз ҳар
қандай вазиятда ундан ўзгир бўлишимиз шарт!– Қани энди кимнинг навбати? Янишой, отга ўтир! Чоп!
Аноржон мерган қизнинг ҳаракатини кузатишга берилиб, ортига келиб тўхтаган
отдаги Азаматни сезмади. У ҳансирашини босиш учун бир зум индамай турди.
Лекин ҳадеганда босилавермаган ҳансирашни сезиб қолган Аноржон ортига
ўгирилди.– Ҳа, сенмисан, Азамат? Тилинг осилиб кетибди. Қовоғингни очсанг-чи! Яна
нима бўлди? Нургулни “ёр-ёр” лаб опкетишяпти, десам, ана у, от чоптириб юрибди.– Додхо опа, устоз, мен билан тез Шиварга тушаркансиз.– Шиварга? Нургулнинг уйи Чинорда эмасмиди?– Опа, ҳазиллашманг, Байтўлдига тез бормасангиз бўлмайди.– Шивар дейсан, Байтўлди дейсан, нима гап? Айтсанг-чи!– Опа, нима гаплигини менга айтишмади. Фақат додхо маҳаллага тез етиб
келсин, дейишди.
30
Шарқ юлдузи
–
Қоришқи
Оббо, майли, яна кутилмаган можаро чиқибди-да. Шу додхоликни
топширмасам, бўлмайди. Азамат, ҳозир мен ортингдан етиб бораман… Азамат
отининг бошини бургач, Аноржон Нургулнинг етиб келишини кутиб турди.
– Нургул, мен тез Шиварга тушиб, чиқаман. Сен машқни давом эттириб тур.– Майли, устоз, яхши бориб-келинг.
Аноржон отини елдириб, Азаматга етиб олди. У Азаматнинг оғиз очишини
пойлади. Лекин у оғзида қатиқ увитгандайин индамасдан кетаверди. Қовоғи
ҳалигидан-да осилиб кетганди. – Азамат, менга қара, отанг тузукмилар?– Тузуклар.– Онанг-чи?– Яхшилар.– Нега унда отаси ё онаси ўлган каби қовоғинг осилиб кетди? Ёрил, нима бўлди?
Ёрилмасанг, мен ёрилиб кетаман.– Айтдим-ку, додхони тез бошлаб келгин, дейишди.– Нега ахир? Кимдир кимнидир ўлдириб қўймагандир?– Қаердаги гапларни топасиз-чи!– Ҳа, нега рангинг оқариб кетди?– Опа… – Азамат гапини давом эттира олмай, анчагача жим қолди. – Устоз, агар
ёв бостириб келса, мен унга қарши урушиб, ҳалок бўлсам, шаҳид бўламанми?– Нега ўзинг билган гапни мендан сўраяпсан?– Энди айтяпман-да. Ҳақ йўлида шаҳид кетсам, ота-онам азамда дод-фарёд
чекмаган бўлишарди. Отамнинг ўзлари айтганлар, шаҳидлик бу саодат, деб.– Йўқ, сен болага бир гап бўлган. Ё…
Аноржон тилини тишлаб қолди. Тўсатдан боши узра қузғунлар айлангандайин
туюлди. Яна ўша қўрқинчли тушини эслаб, отини тезлатди. Дарахт шохига қўнган
қирғий ҳам, осмонда учиб бораётган каптарлар ҳам кўзига икки бошли қузғун
бўлиб кўринарди. Байтўлди маҳалласига бурилган кўчада қаергадир шошиб
бораётган, белига белбоғ ўраган чоллар, эркаклар, ёш йигитларни, бошига оқ
рўмол ўраган аёлларни кўриб, отига қамчи урди. Негадир у имиллаб юраётгандек
эди. Ана уйлари кўринди. Ие, кўчада қўқонарава турибдими? Атрофида одамлар…
Кимдир отининг жиловидан тортди. Отдан тушишига ёрдамлашишга тутинди.
Аноржон қўли билан “ўзим” дегандайин ишора қилди-да, оёқларини узангидан
олди. Қўқонарава томон юраётганди, Азамат, “Бу ёққа юринг, сизни Қўрбоши
бобо кутиб турибдилар”, деди. Қўрбоши бобо? У Маҳрам қалъасида эди-ку. Қачон
келди? Нега уни кутади? Ботир… Ўғлим ҳам келдимикан? Вой, Художон, ҳовлимиз
одамга тўлиб кетибди-ку… – Шаҳид кетган болам! Тўйингни кўрсам, ўғлингни осмонга отиб, чироғим
ўчмайди, дея хотиржам кўз юмсам, бўлмасмиди, болам!
Аноржон ўзини қучоқлаб йиғлаётган отасига ҳайрон бўлиб тикилар, нега
бунчалик қаттиқ бўзлаётганини тушуна олмас эди.– Нега кўзларинг қуп-қурук, Норбой, бағринг шунчалик тошми?
Аноржон отасининг ёш тўлган кўзларидан нигоҳини узиб, супасимон қоятошга
боқди. Йўқ, отаси кўзига кўриняпти. Агар… Агар арслонига бир гап бўлганида,
қоядан симиллаб сув томган бўларди. Раҳматли эри ўлганда, неча кунгача томчилар
тўхтамаганди-ку!
№ 11 2024 31
Ўринбой УСМОНОВ
Кимлардир ота-болани ажратишди. Икки киши полвоннинг, икки киши
Аноржоннинг қўлтиғидан олди. Аноржон қўлтиғидан тутганларга ҳам, ўзини
қаерга бошлаб боришаётганига ҳам эътибор бермасдан, қояга тикилганча борарди.– Додхо қизим, ёнимга ўтир!
Ҳамон хаёли қояда Аноржон Қўрбошини овозидан таниди. Индамай унинг
ёнига чўккалади.– Сен полвонларнинг полвонисан, тоғдан баланд ва тошдан қаттиқроқсан,
додхо қизим. Мени кечир, бургутларимни, лочинларимни асрай олмадим. Кеча,
Маҳрамда қирғинбарот бўлди. Йигитларимиз жонларини аямасдан олишишди.
Биронтаси қўрққани йўқ. Биронтаси қочгани йўқ. Лекин душманнинг қуроли кўп
эди. Замбараклар, милтиқлар… Одами ҳам биздан кам деганда, уч-тўрт баравар
кўп. Йигитлар қочишмади. Мен уларни олиб қочдим. Яна олтмишта отанинг
мендан домангир бўлишини истамадим. Яна олтмишта она ўғлининг бошида
фарёд чекишини истамадим. Уларни олиб қочдим. Тиғи паррондан! Қўқондан
ёрдам келганда Маҳрамни бой бермаган бўлардик.
Бирдан Бойжонхон қўрбоши12 жимиб қолди. У гапларини Аноржон
эшитаётганини, лекин қоя томонга қараганча қотиб қолган нигоҳидан ҳеч нарсани
тушунмаётганини сезиб қолди.– Додхо, қизим, ўзингга кел. Ҳаммамизнинг манглайимизга ёзилгани бўлади.
Тақдирдан ким қочиб қутулибди. Ўғлинг камида ўнта душманни ер тишлатди.
Мардларча ҳалок бўлди. Шаҳид кетди, шаҳид!
Қўққис ҳовлини титратиб юборган наъра қоя томон учиб борди. Қўрбоши
атрофида ўтирганлар ҳам, Полвоннинг ёнида тизилган белбоғ ўраганлар ҳам, бир
чеккада тинмай йиғлаётган аёллар ҳам қотиб қолишди.– Қани, менинг арслоним?
Аноржон Қўрбоши ўтирган даврадан чиқиб, аёллар томон юрди. Ҳеч ким унга
яқинлашишга ботина олмасди. Аноржон Зиннат момо олдида тўхтади.– Моможон, кайвониларга айтинг, келин тушадиган уйга чимилдиқ тортишсин.
Болажонимни чимилдиққа олиб киришсин! Моможон, сандиқдан энг чиройли
поёндоз олинг.– Додхо қизим, ўғлинг сувдан бир чиройли чиқди, бир чиройли. Худди
Алпомишнинг ўзи! Лекин чимилдиққа олиб кирсак, юзини оча олмаймиз.– Очамиз, моможон, очамиз. Тағин оч, юзим, ғассол, бу дам ёруғ жаҳонни бир
кўрай, деб ёлвормасин. Ёруғ дунёга тўйсин. Мен ҳам боламнинг дийдорига тўйиб
олайин. Майли, Ғайбулло тоғамдан илтимос қиламиз, яна бир марта сувга оладилар.
Зиннат момо Аноржонни майит ётган хонага бошлаб кетди. Орқаларидан Зулфия,
яна икки аёл эргашишди. Улар узоқлашиши биланоқ аёллар орасида шивир-шивир
бошланди:– Ё, тавба, шундай паҳлавон ўғли ёшгина ўлиб кетди-ю кўзига бир томчи ёш
олмади-я!– Эгачи, ҳеч биримизнинг бошимизга бу оғир кун тушмасин. Сиз кўзини кўриб
турибсиз, лекин ичига кириб чиққанингиз йўқ-ку.– Полвон қизим дардга ҳам полвон экан.
Аёлларнинг шивир-шивири ҳали тугамаган пайтда Аноржон Зиннат момо ва яна
12 Бойжонхон қўрбоши – Худоёрхон қўшинида хизмат қилган. Туркистонда русларга қарши жанг
ларда қатнашган. Маҳрамдаги жангдан сўнг Ошавага қайтиб келиб, руслар босқинига қарши мудофа
ага бошчилик қилган.
32
Шарқ юлдузи
Қоришқи
икки кайвони аёлни ўғлини уйлантираман, деб янги қурилган уйга бошлаб кирди.
Тўрга ўтиб сандиқ устидаги кўрпаларни олди. Сандиқ очиб, ичидаги нарсаларни
бир-бир олиб, момо билан бирга кирган аёлларга узатди.– Опажонлар, манови деворпечни раҳматли онам неварамнинг тўйига деб
ўз қўллари билан тикканлар. Уйни айлантириб ёйинглар. Кўрпачаларни икки
қаватдан солинглар, – Аноржон қўлидагиларни аёлларга узатиб, хона ўртасига
юриб бориб, тўхтади. – Манови ерга банорас тўшакни соламиз. Манови тўнни
куёвга кийдирамиз.
Аноржон қўлидаги тўнни ҳидлар экан, Зиннат момо ташқарига мўралаб, иккита
ёшроқ жувонни чақирди. Улар ичкари киришлари биланоқ қулоқларига шивирлади.
Жувонлар хона тўрига чимилдиқ ила бошлашди.
Аноржон тўнни тўшак устига авайлаб ёйиб, қўлига дўппи олганда, ичкарига
оппоқ кафанга ўралган майитни кўтарган йигитлар кириб келишди.– Ботиржонимнинг ўртоқлари, келдингларми, боламни тўн устига авайлаб
ётқизинглар. Зиннат момо, сиз арслонимнинг юзини очинг.
Зиннат момо астагина майитнинг бош томонини очганида, Аноржон қўлида
дўппи, қотиб қолди. Кайвони аёллар унинг икки томонига яқинлашишди.–
Кўрдингизми, Зиннат момо, холажонлар, Ботиржонимнинг ўртоқлари,
кўрдингларми, у кўзларини очди. Кўзларидаги чиройли кулгини кўрдингларми?
Ўғилларим, бери келинглар, манови дўппини арслонимнинг бошига кийгазинглар.
Ана, ана, ярашганини қаранглар.
Аноржон тиззалаб бориб, яна сандиқ очди. Қўлидаги белбоғларни майит
атрофини ўраб турган боши эгик йигитларга тарқатди.
Хонани жимжитлик еб қўяй дерди…– Сизлар… Болажонларим, сизлар белбоғни маҳкам боғланглар. Энди… Энди
ўғлимни янгаларга топширинглар, чимилдиққа олиб киришсин. Келин кутиб қолди.– Ҳей, янгалар, шошманглар, куёвга пойандоз солмайсизларми? Ўғил
ларим, нега бўшашиб турибсизлар, куёвнинг, ўртоқларингни ҳақини талаб
қилмайсизларми?
Янгалар поёндоз ёзишди. Йигитлар поёндозни талашиб тортишганча йиртиб
олишди. Поёндоз йиртиқларини кўзларига суриб, қўйинларига тиқишди.
Йигитлар майит ётқизилган тўннинг тўрт томонидан кўтаришаётганда,
Аноржон ташқарига чиқиб кетди. Шу-шу майит қайта ювилиб, кафанланганда,
тобутга ётқизилиб, ҳовлига олиб чиқилганда, аёллар уввос солиб, йиғлашаётганда
ҳам у кўринмади.
Қишлоқ имоми Қўрбошининг қулоғига нималардир деб пичирлади. – Полвон ака, ҳамқишлоқлар, додхо қани, имом онасининг розилигини
эшитишимиз шарт, деяптилар.– Ҳалироқ тепага, қоя томонга чиқиб кетаётганини кўрдим.– Азамат, бор, қояга чиқ. Додхо ўша ерда бўлса, тез бошлаб туш. Жаназага
кечикмайлик. Чинорга, мозорбошига яна учта навкарнинг тобутини олиб боришади.
Қўрбоши “хўп” деганча қоя томон чопиб кетган Азаматнинг ортидан қараб
қолди. Ана у қояга етиб борди. Бирдан қўрбошининг нигоҳи қотиб қолди. Қоядан
ингичка ипдек сув оқарди. Буралиб-буралиб, ёнма-ён иккита ипдек. Саробми,
бу? Бундай атрофига қараса, ўн-ўн беш киши қоя томон тикилганича қолишган.
Биронтаси бир сўз демайди. Қоя ёнида пастга тушаётган Аноржон, ортида Азамат
кўринганда ҳам Қўрбоши улкан тош четидан бир хилда оқаётган ёнма-ён ипдан кўз
узолмай турди.
№ 11 2024 33
Ўринбой УСМОНОВ
Аноржон пастга тушиши билан имом Полвонни имлади. У Аноржонни ёнига
чақирди.– Рози экансизлар, мен майитнинг ҳақига дуо қилайин!– Омийн!
Ҳовлига сиғмаган, кўчада ҳам кети кўринмаётган одамлар овози осмондаги
булутларни ҳам суриб ташлади.
Тобут кўтарилгач, аёллар додлаганча кўчагача эргашиб боришди.– Қўрбоши, мен ҳозир туғдим.
Фақат Қўрбоши эмас, тобут ортидан унинг ёнида бораётган одамлар ҳам
Аноржон томон ўгирилишди.– Мен ўнта Ботир, ўнта арслон туғдим. Улар бир томчи қонлари қолгунча
сизнинг ёнингизда бўлишади. Агар биттагина ёв менинг тупроғимни ҳидласа, ўнта
ўғлимнинг биронтасидан рози эмасман! Биронтасидан!
Сирдарёнинг нариги томони, Қўқон тарафдан қулоқма-қулоқ етиб келган миш
мишлар Ошавада кўчама-кўча, уйма-уй изиллаб, ваҳима тарқата бошлади. Ҳали
Худоёрхоннинг тахтни ташлаб, Тошкент томонларга қочиб кетгани ҳақидаги гаплар
тугамасдан, унинг ўрнига ўтирган ўғли Насриддинхон хонликни топширибди,
деган миш-миш етиб келди. У ҳам кўпга чидамабди, Қўқон тахтига ҳеч ким
танимайдиган, хон авлодига тирноқча алоқаси йўқ Пўлатхон дегани ўтирган эмиш.
Лекин у Қурама томонларга хонлик қила олмас эмиш. Энди Ошава, атрофдаги
ҳамма қишлоқлар оқпошшо қўлига ўтармиш. Ҳамма ўрисларга солиқ тўлаб, нима
деса, айтганини қилармиш.
Ваҳима кўчама-кўча, уйма-уй илондек ўрмалаб, вишиллаб юрган кунларнинг
бирида ҳалигача ўғлидан ажралганига чидай олмай юрган Аноржон додхо мулла
Пирниёзнинг эшигини тақиллатди.
Ошавада камдан-кам ҳовли девор билан ўралган эди. Ўша ҳовлилардан бири
мулла Пирниёзники эди. Тошдевор билан ўралганми, демак, бу ҳовлига “пўшт-пўшт”
сиз кириб бўлмайди. Зиннатмомо айтмоқчи, мулла Пирниёзнинг яшаш қоидалари
бошқача. На аёлини, на қизларини ёпинмасдан кўчага чиқармайди. “Пирниёзнинг
ўн яшар қизини ҳам рўмол ўрамасдан кўчага чиққанини кўрганмисан? Рўмол
ўрагандаям, на сочи кўринади, на томоғи”, дерди Зиннатмомо.
Момонинг гапларини эслаган Аноржон ичкаридан овоз эшитилганча сабр қилиб
турди. Ниҳоят, “Ким у?” деган овоз эшитилди. Аноржон овозни таниди – мулла
Пирниёзнинг катта ўғли Эгамберди.– Мен, Анор холанг бўламан, Эгамберди.
Бошида дўппи, мўйлови сабза урган, кўринишидан ўн беш ёшлардаги ўспирин
эшик очар экан, Аноржонга қарамасдан салом берди.– Ассалом алайкум! Келинг, додхо хола.– Ваалайкум ассалом. Келдим. Отанг уйдамилар?– Уйда эдилар. Додхо хола, мен ҳозир сизнинг келганингизни айтаман.– Майли. Мен шу ерда кутиб тураман.
Ўспирин Аноржонни ичкарига таклиф этмасдан, бурилиб кетди. Аноржон очиқ
эшикдан кириш-кирмаслигини билмасдан Эгамбердининг ортидан қараганича
қолди. Шу қараганича кўнгли оғриётганди, уй томондан ўзига очиқ чеҳра билан
келаётган йигитчани кўриб, кўз олдини қоплаётган хира парда эриб кетди.
34
Шарқ юлдузи
Қоришқи– Додхо хола, куттирганим учун кечирим сўрайман, отам айтдилар, кираверар
экансиз.
Аноржон индамасдан Эгамбердининг ортидан эргашди. У тўхтаб, ичкари томон
қўл чўзиб ишора қилгач, уй остонасидан ўтди-ю, на олдинга қадам қўйишини, на
ортга қайтишини билмасдан тўхтаб қолди. Сандал атрофида мулла Пирниёз ва…
бутун Ошава Қўрбоши бобо, деб ҳурмат қиладиган Бойжонхон ўтирарди.– Ассалому алайкум! – Аноржон тили айланганига ҳайрон бўлганича ҳамон
жойидан қимирламасдан турарди.
Мулла Пирниёз ва Қўрбоши бараварига салом олишди.– Ҳа, додхо, нега қоққан қозиқдек қаққайиб қолдинг? Ўт. Сандал бозиллаб,
кимдир совуқ еган бўлса, иситай, деб турибди.– Мулла ака, агар бу ўша қизлигида оёғидан ўт чақнаган Аноржон, отаси
айтмоқчи, Норбой бўлса, кузак совуғини писанд қилмас.
Қўрбошининг жилмайганича айтган сўзларидан сўнг Аноржондаги довдираш
йўқолди. – Бисмиллоҳир Раҳмонир Раҳийм, юртимиз тинч, элимиз омон бўлсин, омин!
Мулла Пирниёз дуодан сўнг чой қуяётганди, Аноржон унинг олдидаги чойнак
пиёлага қўл узатди.– Чойни мен қуяйин, илтимос.– Аноржон, синглим, Аллоҳим сенга сабр берсин, – Қўрбоши баралла ютинди. –
Аллоҳим ўғлингни жойини жаннат тўридан қилсин. У мардларнинг марди эди,
юртимиз озодлиги йўлида жон фидо қилди. Мен ўғлингни, яна не-не ўтюрак
навкарларни асраб қола олмадим. Душман кучлилик қилди. Бир навкаримизга ўнта
аскар тўғри келгани майли, қурол-яроғи кўп экан.– Бандалик экан, Қўрбоши ова, пешонамга битган бахтимдан айрилдим. Сиз…
Сиз ҳозир ичимни ёндираётган ўт устига ўт қаладингиз. Мен эл олдида шунчаки
қасам ичганим йўқ. Ўғлим учун қасос оламан. Қасос!– Додхо, ол, чой ҳўпла, – мулла Пирниёз Аноржонга тасалли беришга уринди. –
Шаҳид кетган ўғлинг ғозий бўлди. Унинг руҳига ҳар намозимдан сўнг дуо қиламан.
Сен ҳам шундай қил, энди шаҳидлар дуога муҳтож. Алам тортаверма! Алам
одамнинг кўзини кўр қилади. Агар сен ўғлингдан ажралган бўлсанг, Бойжонхон
ованг, яъни Қўрбоши юзлаб яқинларини бой берди. Лекин барибир ҳеч ким сенга
осон тутмайди, додхо!– Мен… Мен баъзан ўғил бола бўлиб туғилмаганимдан афсус чекаман. Эркак
бўлганимда нима қиларимни яхши билардим.– Худога шак келтирма, синглим. Сени отанг қандай тарбиялаганини ким
билмайди. На от минишда, на қилич чопишда, на мерганликда ўнта эркак сенга тенг
келмайди. Унча-мунча отга ўтирсанг, белини майиштириб юборасан. Мендан нақ
бир қарич баландсан. Ўнг елкангга битта, чапига яна битта одам бемалол ўтиради.– Мулла ова, кўп мақтаманг, яна эриииб, Ошавасойга қўшилиб кетмайин, –
Аноржон ер остидан кўз қири билан Қўрбошига қараб, қизариб кетди. – Аноржон, кўз тегмасин, эшитдим, ўтюрак қизларни тўплаб, уларга от миниш
ни, қилич чопишни, мерганликни ўргатаётган эмишсан. Сен қасос ўтида бир марта
ёнаётган бўлсанг, мен юз марта ёняпман. Лекин қасос олишни, урушишни бизга
қўйиб бер.
Аноржоннинг кўзларида олов чақнаб, Қўрбошига жавоб қайтаришга
чоғланаётганини сезган мулла Пирниёз гап жиловини бурди.
№ 11 2024 35
Ўринбой УСМОНОВ– Додхо қизим, сен келмасингдан олдин Бойжонхон билан Ошавада изғиб юрган,
одамлар ҳаловатини олаётган миш-мишлар ҳақида гаплашаётгандик. Лекин улар
шунчаки миш-мишлар, бизни қўрқитиш учун тўқилаётган гаплар эмас. Аввалига
юртини эмас, халқини эмас, балки ўзининг нафсини ўйлаган беклар, аслзодалар
хиёнатига чидаёлмаган Худоёрхон Тошкент томонга қочди. Отасининг ўрнига
тахтга ўтирган Насриддинхон ҳали мамлакатни бошқаришга тайёр эмас эди.
Шунда ҳам Оқпошшо одамлари, Кауфман13 деган биттаси бор, Туркистон генерал
губернатори, ёш хоннинг Қўқон беклари, аслзодалари ноғорасига ўйнаб, Бухоро
амири билан бирлашишидан қўрқишди. Насриддинхон ҳам отасининг ортидан
тахтдан воз кечиб, жонини асрашга мажбур бўлди. Энди тахт кимнинг қўлига ўтди?
Ғофил исёнчилар хон кўтарган Пўлатхонгами? Унинг халқ билан нима иши бор?
Тўғри, ҳамма Худоёрхонни айблайди. У Туркистонни, Чимкентни, Тошкентни,
Хўжандни қўлдан берди. Вақтида урушга тайёргарлик кўра олмади. Лекин
билсанг, қайси подшо тахтдан ўз ихтиёри билан кетади? Яна бизнинг хонларни
Худонинг ердаги сояси, деб атаб туришса? Ҳеч ким тагидаги отдан тушишни
истамайди. Шунинг учун ҳам Худоёрхон тишини тишига қўйиб вассалликка чидаб
келди. Вассаллик нима дегани, ўз ихтиёринг билан иш қила олмайсан, бўйнингга
бўйинтуруқ ташлаб қўяман, менинг йўриғим билан юрасан, дегани. Лекин барибир
бўлмади. Мен айтган беклар, аслзодалар Россия билан вассаллик шартномасига
имзо қўйган Худоёрхонни, ортидан Насриддинхонни тахтдан ағдаришди. Мана
оқибати – Сирдарё, Нориннинг ўнг томонидаги ерлар Қўқон хонлигидан оқпошшо
тасарруфига ўтар эмиш. Наманганда бир идора ташкил этишибди. Искобелеп
дегани унга бошлиқ экан. Ошава ҳам унга қарам бўлар экан.– Қарам бўл дейишса, қараб тураверамизми? – мулла Пирниёзнинг гапларини
тинглаётиб, Аноржондаги ҳалиги ҳаяжон йўқолди. – Биз Қўрбоши ованг билан айни шу мавзуда гаплашиб тургандик.–
Шундай! – Қўрбошининг овозидан уй шифтигача титраб кетди. –
Туркистондаги, Облиқдаги, Маҳрамдаги мағлубият сабаблари ҳақида кўп
ўйладим. Ариқ-ариқ қон тўкилган бу жангларнинг олдини олиш, ҳеч бўлмаса,
мағлуб бўлмаслик мумкин эдими? Вақтида мўғуллар бостириб келганда нима
сабаб бўлган бўлса, яна ўша – хоннинг калтаўйлиги, урушга жиддий тайёргарлик
кўрмаслик, тарқоқлик, нафсга банда бўлиш, ўз устига кўрпа тортиш мағлубиятга
олиб келди. Мен билмадим ё тушимда, ё ўнгимда дарёда сузиб юраман. Нафасим
бўғилади, қарасам дарёдаги сув эмас, қон… Қон ичида сузиб боряпман. Ўзимни
қутқаришга уринаман. Қутқара олмайман. Кимдир йиғлайди, кимдир мазахлаб
кулади… Норбой, сен ҳам эшитгандирсан, одамлар оғзига элак тутиб бўлмайди,
мен Маҳрамдан жонимни олиб қочган эмишман. Тўғри, мен қочдим. Лекин ўз
жонимни эмас, ўнлаб навкарнинг жонини олиб қочдим. Тоғу тошни макон қилдим.
Ўзимга келганимча одамлардан, кўзлари мени еб қўядиган норозилардан яшириниб
юрдим. Кўзимни юмдим деганча, аёллар, болалар йўлимни тўсиб чиқишарди. Бири
эрини, бири ўғлини, бири отасини топиб беришни сўраб, нақ юрагимга найзадан
ўткир нигоҳларини ботиришарди… Лекин мен уларга эрларингни, ўғилларингни,
13 Кауфман – (Фон Кауфман Константин Петрович). 1818 йилда Демблин шаҳрида (Польша)
туғилган, 1882 йилда Тошкент шаҳрида вафот этган. Инженер-генерал (1874). Ўрта Осиё (ҳозирги
Марказий Осиё) минтақаларини босиб олиш ва мустамлакага айлантиришда раҳбарлик қилган.
Бу хизматлари учун 2-даражали муқаддас Георгий ордени билан мукофотланган. Туркистоннинг
биринчи генерал-губернатори. Туркистон Ҳарбий округи қўшинлари қўмондони (1867 йил).
36
Шарқ юлдузи
Қоришқи
оталарингни жанггоҳда ташлаб қочганим йўқ, шаҳид кетганлар мардонавор
олишишди, қолганларни асраб қолиш учун қуршовни ёриб чиқдим, мана, Сафар
мерган, Бозор мерган, яна юзга яқин навкар тирик қолди, тирик, деб айта олмайман, – Қўрбоши бирпас ёқимсиз ғинғиллаганча дастурхонга қўниб-учаётган пашшага
тикилиб қолди. – Мен… Мен аслида ўзимдан яшириниб юрибман…
Аноржоннинг кўз ўнгида номини эшитгандаёқ бошқалар қатори у ҳам ҳаяжонга
тушган салобатли, қарашларининг ўзиёқ қаршисидаги унча-мунча душманни
йиқитгувчи, қадам ташлаганида еру кўк титраб кетадиган, сўзлаганида атроф
теварак қалтирайдиган Қўрбоши кимдандир мадад истаётган, кўзлари ғамга тўлган
ночор бир одамга айланиб борарди. У қўрбошининг сўник нигоҳидан кўзини олиб
қочди.– Бойжонхон, Қўрбоши, ўзингга кел! – мулла Пирниёз Қўрбошига яқинроқ
сурилди. – Бу гаплар кимсан, юрт умид билан кўз тиккан инсонга ярашмайди.
Бўлган иш бўлди. Ўтганларни қайтариб бўлармикан? Айт, сен ўзингдан яшириниб,
мен узлатга чекиниб юраверамизми? Ё ошаваликларни Чинорбобога тўплаб,
аждаҳога тенг туриб бўлмас экан, теваракдаги уч-тўртта қишлоқ, лом-мим демай
ўрисларнинг айтганига рози бўлибди, биз ҳам қўй сўйиб кутволамиз, дейликми?– Нималар деяпсиз, мулла Пирниёз? – Қўрбоши ўрнидан сачраб турди. Шифт
зириллаб, унинг тор хонада гурсиллатиб қадам босишини кузатди. – Агар… Агар
улар яхши ниятда, меҳмон бўлиб келишганда, оёқлари остига қўй сўярдик. Лекин
мен ҳеч қачон болаларимиз, невараларимизнинг келгиндиларга қул ё чўри бўлишини
истамайман. У лаънатиларнинг Шайдон14да нима қилишганини эшитмадингизми?
Аноржон Шайдонда юз берган даҳшатли воқеани эшитганди. Қулоқма-қулоқ
етиб келган миш-миш эмас эди у, ҳаммасини отаси сўзлаб берди. Куйинганича
“уф” тортиб, муштлари тугилиб. Отаси қадрдон ўртоғининг акаси ўлдирилганини
эшитиб, Шайдонга фотиҳага бориб келганди. “Боришда фотиҳа ўқиб, кўнгил
сўраб қайтарман, деб ўйлагандим. Лекин келишда… Шайдондан Ошавагача етти
саккиз чақирим йўлнинг ҳар қаричи миямни тепкилади, юрагимга тикан санчди…
Чидаёлмадим, Норбой, чидаёлмадим…”
“Бободархонлик танишлари берган хабардан Шайдонга ўрислар келаётганини
эшитган дўстимнинг акаси бошқа оқсоқоллар билан душманни қишлоққа
киритмаслик чораларини излашибди. Ниҳоят, бир тадбир ўйлаб топишибди.
“Майли, ўрислар Шайдонга келишса-келишсин, уларни яхшилаб меҳмон қиламиз
ва бу меҳмондорчиликни эшитган бошқа биронтаси қишлоққа қадам қўйишга
юраги бетламай қолсин!” Раҳматли яна бир оқсоқол икков Шайдонга кираверишда
ўрисларни кутиб олишибди. Меҳмонимиз бўласизлар, ётишга жой тайёрлаб
қўйибмиз, дейишибди. Ўрислар пичирлашиб, каттаси сизлар билан уч киши бориб,
ётаржойни кўриб келади дебди. Истар-истамас оқсоқолларга эргашган аскарлар
чолларнинг яланг оёқларига қараб, бир-бирига нималарнидир ишора қилишганча
ҳиринглашибди. Бозор ичидаги чойхона озода, кигизлар устига кўрпачалар
тўшалган, деворга ёстиқлар суяб қўйилган эди. Қишлоқдан оғзи қулоғида қайтган
аскарларни катталари жеркиб ташлабди. У тилмочга оқсоқолларга тунда далада
қолишларини, кун ёриши билан қишлоққа бориб, меҳмон бўлишларини айтишни
тайинлабди. Шайдонликларнинг айтишларича, ўзлари хавотирлашганми, ё бирон
хуфия етказганми, хуллас, аскарлар чойхонада ухлаб қолишганидан сўнг, уларга
14 Шайдон – Тожикистон Республикасининг Суғд вилояти, Ашт ноҳияси (тумани)даги қишлоқ.
№ 11 2024 37
Ўринбой УСМОНОВ
ҳужум қилишмоқчи эканликларини ўрислар билиб қолишибди. Улар оқсоқолларга
ҳозирча бизга сув, егулик, отларимизга арпа, хашак, ҳа, яна ўтин олиб келсаларинг
бўлди, пулини берамиз, дебди. Шайдонликлар ўрислар айтган нарсаларнинг
ҳаммасини тезда етказиб беришибди. Ўрисларнинг хавотирлиги яна ошибди.
Хуллас, эртаси тонг ёришганда ўрислар Шайдонга кириб боришибди. Ўша чойхона
олдига одамларни тўплашни буюришибди. Ва… соч-соқоли оппоқ икки оқсоқолни
одамлар кўз ўнгида қийнаб-қийнаб ўлдиришибди…”– Ҳа, додхо, хаёл суриб қолдинг?
Мулла Пирниёзнинг ўзига синовчан тикилиб турганини кўрган Аноржон қаерда
ўтирганини эслади.– Мен… Ўзим… Ўғлим жангда ҳалок бўлди. Мен тақдирга тан бериб, кўникиб
боряпман. Урушда кимларнингдир қони тўкилади. Лекин қўлида қуроли йўқ
мункиллаган чолларни қийноққа солиб ўлдириш жангчининг ишими?
Аноржон, синглим, шайдонлик отахонлар ўлимини айтаётган бўлсанг, ўрислар
қишлоқ аҳолисини қўрқитиб қўйишмоқчи бўлишган. Энди… Ҳар ким ўзи
билганича урушади. Шукр қил, ҳали сен уйга қамаб қўйиб, тириклайин ёндирилган
чол-кампирлар, хотинлар, болаларнинг қутқаришларини сўраб, осмонга ўрлаётган
оловни зириллатган оҳу фарёдини эшитмагансан. Илоҳо, эшитмагин. Ҳали сен… –
Қўрбоши гапини давом эттира олмай, ютинди. – Биз ота-онамиз, хотинимиз, опа-сингилларимиз, ҳали бу ёруғ дунёда ҳеч
нарсани кўрмаган болаларимиз, невараларимиз оҳу фарёд чекмасликлари учун
тайёргарлик кўришимиз зарур. Шундай эмасми, Бойжонхон қўрбоши?– Шундай. Мулла Пирниёз, шундай.– Ундай бўлса, додхо келмасидан олдинги маслаҳатимизни давом эттираверамиз.
Бир калла – бир калла, икки калла – икки калла, уч калла бир бўлиб, тўғри хулосага
келармиз.
Қўрбоши ўз режасини айтар экан, Аноржон ҳали жанг бобида ҳеч нарса
билмаслигини тан олганича индамай қулоқ тутди.
Аноржон тоғорадаги хамирни кўрпа билан ўраб бўлгач, томоғи остидан боғлаб
олган рўмолини ечиб, бир учи ила пешонасидаги ғашини келтираётган терни
артди. “Бошингга рўмолингни ўраб ол, қизим, хамирга соч толанг тушмасин”.
Овқат қилиш тараддудида ўчоққа, қозон остига ўт қалаётганда ҳам, хамир
қоришга унналаётганда ҳам, раҳматли онаси шу гапларни такрорларди. Ҳар гал
бу гапларни айтганида, буларни момонг қулоғимга қуйиб кетган, вақти келса,
сен қизингга, келинингга ўргатасан”, дерди. Лекин… Лекин ундан ўрганадиган
на қизи бор, на келини… Пешонасига биттагина ўғил битганди. Уни… Аноржон
кўзёшларини кимдир кўриб қолаётгандек, бирин-кетин иккита қорачироқнинг
пилигини пасайтирди. Эгнига духоба нимчасини кийди-да, нариги хонада ухлаб
ётган отасини уйғотиб юбормаслик учун аста-аста қадам ташлаб ҳовлига чиқди.
Осмондаги бирин-кетин ғойиб бўлаётган юлдузларни хавотирланганча кузатиб
турар экан, аввалига барглар шилдираши, ортидан булбул сайраши эшитилди.
Бир-бирига қўшилиб кетаётган овозлар ҳовли ўртасидаги ёлғиз олма дарахти
томондан келарди. Аноржоннинг қуриётган кўзлари яна ёшланди. Ойнинг хира
ёруғида дарахт танаси қорамтир товланарди. Аноржон олма томон икки-уч қадам
ташлади, лекин яқинлашишга ботина олмади. Кўзларини юмди-ю… Ўғлининг,
38
Шарқ юлдузи
Қоришқи
Ботиржонининг чилласи чиққан кун эди. Ҳовли томондан тонг саҳарлаб ғўнғир
ғўнғир овоз эшитилди. Тўр-тўр пардани суриб, бундай қараса, ҳовли ўртасида отаси
ёш боланинг билагидек келадиган ниҳолни ушлаб турибди, эри атрофига тупроқ
ташлаяпти. Отаси тупроқ ташланган кўчат атрофини авайлабгина босиб чиқар
экан, додхонинг эрига нимадир деди. У четроқда турган челакни олиб, кўчатга сув
қуйди. Демак, демак олма йигирмага кирибди.
Бўлди… Бўлди! Ортиқ қараёлмайди. Тинмай шивирлаётган олма япроқлари
ҳозир қулоқларини узиб олади. Қулоқларига қўшиб… Аноржон ортига бурилиб,
ўчоқбоши томон кетди. Ўчоққа ўт қалади-да, ловуллаётган олов атрофига сув
тўлдирилган иккита қумғонни суриб қўйди. Сув қайнагач, қумғоннинг биттасини
олиб, офтобани яримлатиб сув қуйди. Ортидан совуқ сув.
Аноржон бомдодни ўқиб, ҳовлига чиққанида, осмоннинг бир чеккаси оқара
бошлаганди. Ўчоқдаги иккинчи қумғонни олдида офтоба томон юрди. Офтобага
тўлдирилган сувдан кафтига икки-уч томчи қуйди. Кўнгли жойига тушиб, отаси
ётган уй эшигини аста чертди. – Ота, уйғондингизми?– Ҳа, Норбой, ҳозир чиқаман.– Ота, мен бир ерга бориб келаман. Таҳорат суви тайёр.– Аноржон, тонг саҳарлаб йўл бўлсин?– Хамир қориб қўйганман. Мен тезда қайтаман.– Хамиринг ачиб қолмасин, қизим.– Ошганича етиб келаман.
Аноржон отасига қабристонга бораётганини айта олмади. Ғира-шира ёруғлик
нари турсин, отаси қуёш чарақлаб ётган ёруғ кунда ҳам уни қабристонга қўймас
эди. Аёл кишига гўристонда нима бор, деб бобосининг қайси бир илмни сув қилиб
ичиб юборган мулладан эшитган гапларини такрорларди. Йўқ, айта олмайди.
Чинорбобога, мозорга бораман, деса, отаси йўлини тўсади. Лекин ёлғон ҳам гапира
олмайди. Индамасдан жўнаб кетгани маъқул. Ана олма япроқлари ҳануз маъюс
шивирлаяпти. Ўғли, отаси икков нимадандир безовта бўлишган. Қабристонга ҳеч
ким йўқлигида бориб келмаса бўлмайди.
Полвон таҳорат қилиб чиққанда, Аноржон кўринмасди. У бош чайқаб, кўча
томон қараб турди-турди-да, ичкари кириб жойнамозни қўлига олди. Суннатни
ўқиб бўлгач, фарзнинг бир ракатидан сўнг саждага бош қўйганида, кўзлари
чақнаб кетди. Аввал энсасига, сўнг бошига кетма-кет уришди. Полвон пешонаси
жойнамозда, қимирламай қолди.– Ур, аямасдан ур!
Қўлидаги милтиғини тескари кўтарган шопмўйловли аскар ортига ўгирилиб,
курагига туртаётган шеригининиг қўлини итарди.– Бўлди-да! Ҳушидан кетди.– Э, булар тулкидан баттар. Ўзини ўликка солиб олади, – шопмўйловнинг
шериги қимирламай ётган полвоннинг бошига икки марта қўндоқ билан урди. – Ҳа
а, ҳушидан кетибди. Бор, арқон топиб кел. Бирйўла ҳаммаёқни текшириб чиқасан.
Шопмўйлов чиқиб кетар экан, ўнбоши худди жойнамоз устидаги одам ўрнидан
сачраб туриб ташланиб қоладигандайин қўрқа-писа, милтиқ қўндоғи билан икки-уч
марта туртди. Полвон қимирламаганди, қаттиқроқ туртиб, жойнамоз узра йиқитди.
Лекин ҳамон юраги така-пука эди. Тез-тез шопмўйлов кетган томон кўз ташларди.
Ниҳоят, у кириб келгач, юз-кўзига салобат қўндиришга уринди.
№ 11 2024 39
Ўринбой УСМОНОВ– Ҳеч ким йўғаканми? Яна биронтаси пусиб ётган бўлмасин.– Ҳеч ким йўқ, ўнбоши. Уйларни, молхонани, қазноқни кўриб чиқдим. Битта
уйда кўрпага ўралган…– Биронтаси яшириниб олган эканми?– Э, йўғ-е, бир тоғора хамир боракан.– Хамир?– Ҳа, хамир.– Мен сенга ишондим. Агар, борди-ю… Калланг билан жавоб берасан. Энди
манови ҳўкизнинг қўлларини яхшилаб боғла. Шошма, топган арқонинг чириган
эмасми?– Йўқ, мана кўринг.– Бўлди. Боғла! Намунча имиллайсан!– Елкам ачишиб кетяпти. – Баҳона қилма! Нега ачишади?–
Баҳона қилганим йўқ. Ўзингиз ҳовлига пусиб кир дедингиз. Пусиб
кираётгандим, елкамга тиканлар санчилди. Намунча ҳаммаёққа тиканга тўлиб
тошган буталар экиб ташлашмаса.– Бекорчи гапларни гапирма! Боғладингми? Бор, яна битта арқон топиб кел!– Нимага?– Буйруқни бажар!
Икковлон полвоннинг қўлтиқларидан олиб, баъзўр ҳовлига олиб чиқишиб, олма
остига ётқизишганда шопмўйлов командирининг мақсадини тушуниб, елкасидаги
арқонга қараб олди.– Арқонни елкангдан ол. Бор, анови челакка қара-чи, сув бормикан?
Шопмўйлов ўчоқбоши томонга етиб, ортига қараб қичқирди:– Суви тўла!– Ҳей, аҳмоқ, қичқирма! Битта-иккитаси эшитса…– Айбдорман, командир, – шопмўйлов челакни олмадан бир қадамча нарига
қўяр экан, пичирлади. – Нима қилай?– Манови ҳўкизнинг… Опчикқанимча белим майишиб кетди-ёв. Бетига сеп!
Ҳушига келтир!
Бетига сепилган сувдан полвон ўзига келиб, кўзларини очди. Қаршисида милтиқ
ўқталиб турган иккита бегона одамга ҳайрон бўлганича қараб қолди. – Тур ўрнингдан! Дарахтга орқа бер!
Ҳеч нарсага тушунмаётган полвон қимирламай ётаверди.– Ўрнидан турғаз! Дарахтга боғлаймиз!– Командир, – шопмўйлов орқага тисарилди. – Бу… Бу бирдан ташланиб қолса
чи?– Ҳе… Намунча қалтирайсан? Қўллари боғланган-ку!– Лекин… Оёқлари… Қаранг… Бир тепса…– Қўрқоқ! Мана, мана! – командир полвоннинг оёқларига милтиқ қўндоғи билан
устма-уст урди. – Қани, оёғини кўтарсин-чи! Отиб ташлайман!
Полвонни ўрнидан турғазиб, дарахтга чирмаб ташлашганча ўнбоши ҳам,
шопмўйлов аскар ҳам жиққа терга ботди. Шопмўйлов қўлини ёқаси остидан тиқиб,
елкасини қашлаганча олмадан ўн қадамча нарига бориб ўтирди.– Ҳа, қичима бўлдингми? Тур, ялпаймасдан, бор, челакни тўлдириб кел!
Ўнбоши чап қўли елкасида, ўнг қўлидаги челак суви чайқалиб-чайқалиб,
тўкилаётганига эътибор бермасдан, оқсоқланганча келаётган аскарни бўралаб
40
Шарқ юлдузи
Қоришқи
сўкди. У нималарнидир ғулдуллаганча юришини тезлаштирди. Қовоғи уйилган
аскарнинг қўлидан челакни олган ўнбоши кўзлари юмилиб кетаётган полвоннинг
юзига сочди.– Ҳей, кўзингни оч! Аллақачон ҳушингга келгансан. Мени алдаб бўпсан.
Сенга ўхшаган айёр тулкиларнинг нечтасини кўрганман.
Ўнбошининг биронта сўзига тушунмаётган, унинг оғиз очиб, юмишидан нима
деётганини англашга уринаётган полвон индамай тураверди. Қўлидаги милтиқни
ва бошидаги фуражкасини дарахт шохига илган ўнбоши полвоннинг оғиз-бурни
аралаш устма-уст мушт туширди. У тиржайганди, қон ёпишган тишлари кўринди.– Тилингни узиб, итларга ташламасимдан гапир! Қўрбоши қани? Қизингни
қаерга қочириб юбординг?
Полвон бу гал ўнбошининг гапидан фақат қўрбоши деганини англади.
“Курбаши… Қўрбоши дегани-да, бу”, полвон қаршисидаги ялангбошида
битта ҳам туки йўқ одамнинг кўзлари ола-кула бўлиб кетгани, оғзидан тупук
сачратишидан тутақиб бораётганини тахмин қиларди.– Ўнбоши, ўзингизни қийнаб нима қиласиз? Бу барибир бизнинг тилимизни
тушунмайди-ку! – аскар полвоннинг юзига мушт туширди.– Ур! Қаттиқроқ!
Полвон силтанди. Дарахтдан тўкилган олмалардан бири ўнбошининг бошига
тегди. У икки қўлини туташтириб, бошини тўсди.– Курбаши каерда? Каерда дидим?– Командир, ёввойиларнинг тилини биласизми?– Тошкентда ўрганганман. Жим тур! – ўнбоши яна муштлади. – Курбаши каерда?
Доч… доч… киз каерда?– Қўрбоши? Ким ўзи? – полвон ўнбошининг косахонасидан чиқаётган кўзларига
қараб тураверди.– Билмайсанми? Биласан. Барибир сени сайратаман! – ўнбоши шопмўйловни
имлади. – Ҳали хамир дегандингми? Бор, олиб чиқ! Кейин ёғ топ, қозонга солиб,
қизит!– Тушунмадим. Хамир билан ёғни нима қиласиз?– Манови ёввойиларнинг мақолини ҳам ўрганганман: Кўп гап – эшакка юк! – Эшакка?– Ҳа, эшакка! Сен савол беравермай, тезда айтганимни қил! Агар бу ерга
келганимизни билиб қолишса, теримизга сомон тиқишади. Ўчоққа ўт ёққин-да,
яшиндек бу ёққа қайт!
Шопмўйлов ўт ёқиб, қозонга ёғ солиб қайтганича ўнбоши “Курбаши каерда”лаб
полвонни беш-олти марта муштлади, тепди.– Келдингми? Лаллаймай, хамирни ол. Салла нималигини биласанми? Ҳозир
бунинг бошига салла ўратамиз.
Шопмўйлов тоғорадан хамирни узиб-узиб узатаверди, ўнбоши полвоннинг
бошига ёпиштираверди. – Салла тайёр. Бор, энди бир чўмич ёғ олиб кел!
Ўнбоши аскар олиб келган чўмичдаги чарсиллаётган ёғни хамирсалла устига
қуйди. Кўзлари чақнаб кетган полвон тишини тишига босганча бор аламини
кўзларига тўплади.– Менга кўзларингни олайтириб ҳўмрайма! Ола кўзларингдан қўрқмайман. Яна
ўзингнинг тилингда сўрайман: Курбаши каерда? Киз каерда?
№ 11 2024 41
Ўринбой УСМОНОВ
Ўнбоши савол бераётиб, полвоннинг кўзларига инган кулгини пайқамади. Худди
шу лаҳза олма томон отилганча келган Аноржон сакраб туриб аскарни тепди, у
жағини ушлаганча йиқилаётганди, унинг ёнидаги қиндан қиличини суғуриб олиб,
аскарни чопиб ташлади. Додлаган овозни эшитиб, орқасига ўгирилган ўнбоши
шундай қаршисида турган девқомат аёлни кўриб тиззалаб қолди. Ўзини тутиб
олгач, дарахт шохидаги милтиққа қўл узатди. Аноржон икки сакраб, ўнбошининг
томоғига тишларини ботирди. Шу тишлашда кекирдагини узиб ташлади. Ўнбоши
чинқирганча ерга юмаларкан, Аноржон оғзидаги қонни унинг даҳшатдан кўкариб
кетган юзига тупурди. Ўнбоши қон аралаш тупукни ҳис қилмасдан ётарди.
Аноржон аскарни бир тепиб ўзига қаратди. Унда ҳам жон асари кўрмагач, отаси
чирмаб ташланган арқонни ечди, сўнг қўлидаги арғамчини. Полвоннинг бошидаги
хамирни тозалаб олиб бўлганида, у ҳушидан кетган эди. Аноржон отасини даст
кўтарганча супага олиб бориб ётқизгач, ичкарига кириб пахта, сурп топиб чиқди.
Ўчоқбошида турган қумғондаги сувга туз ташлаб, пахтани ивитди. Отасининг
бошидаги хамир юқларини тозалаб, шўрпахта билан авайлаб арта кетди. Отасининг
куйиб, қип-қизил бўлиб кетган бошига қарар экан, вужуди қақшаб оғриди. Илкис
раҳматли онасининг сўзлари ёдига тушди: “Куйганнинг энг яхши давоси – ғоз ёғи”.
Аноржон чопганича қазноққа кириб, ғоз ёғи излаб топди. Кўзларини осмондан
узмай ётган отасининг бошига ёғни авайлаб суртишга тушди.– Норбой… Қизим… Ичим… Ёниб…
Аноржон отасининг ловуллаб ёнаётган икки юзидан ўпди.– Ота, отажон, – бирданига Аноржоннинг кўзларидан дувуллаб ёш оқди. – Анови
тўнғизлар сизни не кўйларга солишди… Мен ҳозир…
Аноржон қазноқдан катта косани тўлдириб анор сувини олиб чиқди. Полвон
бир қултум ичар-ичмас, косани нари итарди. – Ие, лабларингиз, тишларингиз… Ярамаслар… Аблаҳлар… Тўнғизлар…
Отажон, ақалли ярим коса ичволинг. Биламан, сиз полвонсиз, полвонларнинг
полвонисиз. Сиз менинг отажонимсиз. Ичинг. Ана… Яна озгина… Бўлди-бўлди…
Майли, энди кўзларингизни юминг. Дам олинг. Сиз мизғиб олганингизгача мен оқ
мастава қайнатаман. Оқ маставани яхши кўрасиз-ку.
Полвоннинг кўзлари юмилгач, Аноржон унинг бетига дока ёпди-да, югургилаб
кўчага чиқди. Юз қадамча нарида яшайдиган табибнинг уйига кириб борар
экан, остонада пича ҳарсиллаши босилишини кутди. Бахтига табиб уйда экан.
Полвоннинг қийналиб ётганини эшитиб, ичкари кириб, иккита тугунча кўтариб
чиқди. Аноржондан отасининг олдида ким борлигини сўради. Жавобни эшитгач,
“Энди, қизим, хафа бўлмайсан, ҳаммамиз ғафлатда қолибмиз. Байтўлдида энг яқин
қўшни камида юз қадам нарида яшашини биласан-ку. Эшитсак, чопиб борардик,
сен айтган ўша лаънатиларни ур калтак-сур калтак қилардик. Лекин отангнинг
бошида хамир юқини қолдирмай, шўрпахта билан тозалаганинг яхши бўлибди.
Хайрият, куйган бошига ғоз ёғи суртганинг… Аслида менга иш қолдирмабсан
ку… Энди сен бир-икки қўшнига хабар бер. Яна ўликлар сасиб-бижиб кетмасин”.
Аноржон қўшниларига хабар бериб, уйига кириб борганида, табиб отасининг
бошини тиззасига олган ҳолда қорамтир гунафшаранг тусдаги дамлама
ичираётганди.
Қишлоқда яхши гап ҳам, ташвишли хабар ҳам тез тарқалади. Бирпасда
полвоннинг ҳовлиси одамга тўлиб кетди. Кимдир қумғонда сув қайнатиб, табибга
42
Шарқ юлдузи
Қоришқи
ёрдамлашар, кимдир ўликларни бўралаб сўкар, икки аёл бир-бирига суянганча
пиқиллаб йиғларди. Кўчадан ҳайқирганча кириб келган Азамат яна ҳушидан кетган
полвоннинг эзилган бурнига, шишиб кетган қонталаш лабларига, мўматалоқ юзига
қараб турди-турди-да, ўликларни ўраб олган одамлар даврасини ёриб ўтди. Ҳалиги
кириб келганидан ҳам баландроқ ҳайқириб ўнбошининг биқинига тепди. Тепди
тепаверди.– Тепма, ўғлим, ўликни тепсанг, гуноҳ бўлади.– Қандай гуноҳ, тоға? Савоб бўлади, денг, савоб!
Аноржон давра ўртасига кирганда, Азамат шопмўйлов аскарни тепа
бошлаганди. Бир отасининг жизғинаги чиққан боши Аноржоннинг кўксини тилиб,
бир мозорбошида ўғлига берган ваъдаси – сен учун ўч оламан, деганини эслар,
чақирилмаган меҳмонларни ўзи ҳам бориб тепкилаб-тепкилаб ташлагиси келар,
лекин ўликни тепиш нари турсин, унга чумоли чаққандайин озор бериш гуноҳ
эканлигини ўйлаб, бўғзига тўлиб келаётган аламни ҳайдарди. – Азамат, бўлди, кучингни бошқа душманларга асраб қўй! Тоға тўғри айтадилар,
гуноҳни сотиб олма!
Азамат муштларини тукканча оёғини йиғиштирди.– Қўшнилар, қариндошлар, табиб айтганидай ўликлар сасиб кетмасдан кўмиш
керак.– Кўмиш керак? Додхо, нималар деяпсан! Буларнинг ўлигини қирга элтиб
ташлаймиз. Қарға-қузғунлар еб кетишсин.
Аноржон бу гапни айтган одам кимлигини билмоқчи бўлиб, овоз келган томон
қарар экан, шовқин кўтарилди. Ҳамма овоз эгасини маъқуллар, кимдир қишлоққа
кираверишда дор тикиб, ўликларни осиб қўйиш керак, бошқаларга ибрат бўлсин,
дерди. Бирдан одамлар жимиб қолишди. Орқага тисарилиб, мулла Пирниёзга
йўл беришди. Унинг қачон ҳовлига кириб келганини на Аноржон, на бақириб
чақираётган бошқалар сезмай қолишганди. – Мусулмонлар, шайтоннинг измига юрманглар! Агар бу одам қиёфасидаги
махлуқлар тирик бўлишганида эди, қилмишларига яраша жазолаган бўлар эдик.
Лекин агар сизу биз ўликдан ўч оладиган бўлсак, қайсидир бир одамсифат
ҳайвонларнинг ишини такрорлаб, биз ҳам ҳайвонга айланиб қоламиз. Ваҳший
ҳайвонга!– Мулла тоға, унда нима қил, дейсиз? Ювиб, кафанлаб, Чинорбободаги мозорга
кўмиб келайликми? Балки жаназа ҳам ўқирмиз! – Азамат мулла Пирниёзга еб
ташлагудайин қараб турарди.– Биз ўликларни кўмиб келамиз. Лекин сен айтган Чинорбободаги мозоримизга
эмас! Нима мени ота-боболаримиз руҳини чирқиллатадиган худобехабар деб
ўйлайсанми? Биз ўликларни қир устига олиб бориб кўмамиз. Жаназа ўқимаймиз.
Уларнинг расм-русумларини билмаймиз. Билганимизда ҳам қилолмаймиз.
Ким ерга, ким ўртадаги икки ўликка, ким кўзларида нафрат ва алам жой
талашаётган Аноржонга, ким ер тепинаётган Азаматга, ким ҳар бир одамга
синовчан назар солаётган мулла Пирниёзга қараганча жимгина турарди.
Ҳовли бағрини тилиб бораётган оғир сукунатни табибнинг овози бузди:– Додхо, отанг ўзингга келди! Одамлар, полвон гапирди!
Одамлар ўликларни ташлаб, полвонни ўраб олишди.– Полвон ака, тузукмисиз?– Худойимга шукр, сизни бизга қайтиб берди.
№ 11 2024 43
Ўринбой УСМОНОВ– Тоға, бошингиз оғримаяптими?– Мулла Пирниёз, полвонга дам солиб қўйинг.– Полвон, ҳалиям Худойим менга ўғил бермади, деб нолияпсанми?..
Агар табибнинг кескир овози янграмаганда эди, бир-бирини эшитмай, тинмай
савол бераётган одамларни тўхтатиш амримаҳол эди.– Мусулмонлар! Илтимос, жим бўлинглар! Бошим ёрилай деди. Полвоннинг
боши қандай чидаётган экан. Бирпас жим бўлинглар. Ҳой, мулла Пирниёз, буларга
тушунтирсангиз-чи!– Бош… бошимга… хамир ўрамасдан… ёғ қуймасдан… қилич билан… кесиб
ташлашса… яхши…
Полвоннинг гапи тугамасдан, мулла Пирниёз тушунтирмасдан, одамлар
ҳайқиришганча яна ўликларни ўраб олишди.– Ҳей, қаранглар, анови биттасининг кекирдаги узиб ташланганми?– Анови бошини қўй ялаганни айтяпсанми? – бир йигит кулганича бошидаги
телпаги учиб кетган ўнбошига ишора қилди. – Ҳа, аниқ кимдир ғажиб, узиб олган! – Додхо, кекирдакни ғажиётганингда кўнглинг айнамадими?– Додхо опа, икковини қандай тинчитдингиз?
Аноржон охирги саволни берган Азаматга кулимсираганча бўлган воқеани
айтиб берди.
Ҳовлига ғалати бир сукунат чўмди.– Қоришқи!
Тўсатдан момагулдуракдай гулдураган овоз сукунатни тўзитворди.– Сен… Додхо… Сен Қоришқисан! Қоришқи!
Шу-шу Аноржон яна бир ном орттирди. Қоришқи дейишганида ҳар гал сўйлоқ
тишларини рақибинг кекирдагига ботираётган йиртқич кўринаверарди. Аввалига
ортидами, олдидами “Қоришқи” деганлар кўзига хунук кўринаверди. Ҳатто уч кун
олдин “Ҳа, қоришқи, тишларинг ўтмаслашиб қолгани йўқми? Нечта кекирдакни
узишга кучи етади?” деган Сафар мерганни иршайган башарасини ёриб ташлагиси
келди. Лекин унинг тўсатдан жиддийлашиб, “Қоришқи, тишларингни авайла, ҳали
кўп кекирдакларни узишингга тўғри келади”, деганини эшитиб, жилмайишга куч
топиб, муштуми тугилган қўлларини орқасига боғлади. – Мерган, тишим ўтмаса, кўзим бор, қўлларим, оёқларим бор, – деди Аноржон
негадир Сафар мерганнинг кўзларига қарамасликка уриниб.– Биламан, кўзларинг бургутникидек ўткир, бургани нишонга олсанг ҳам, ўша
ондаёқ тинчитасан. Қўлларинг нақ гурзидек, у теккан ер уваланиб кетади. Оёқларинг
оёқ эмас, темирчининг босқони, тагига тушганни эзиб, куйдириб юборади.
“Темирчининг босқони… Демак, ҳалиям кўнглига тугиб юрган экан-да. Ўшанда
мен у билан олишмоқчи эмасдим-ку. Худо кўриб турганди. Ўзи бошлаб қолди.
Аввалига у қўлларини икки томонга ёйди, сўнг бармоқларини. “Буни кўрдингми,
сен нақ бир қулоч ва яна бир қаричдан ортиқсан. Теракдек ўсиб кетавергансан,
лекин белингда кучинг борми? Қани бир бел сиқишайлик!” деди тиржайганича.
Мен Сафар мерганнинг ўқи ҳеч қачон хато кетмаслигини, мўлжаллаган нишонга
текказишини билардим. Оролчада отамдан ўзимизни курашни ўрганаётганини
ҳам кўргандим. Кейин фақат Ошавада эмас, олис-олис шаҳар-қишлоқларда кураш
тушиб, совринга тушган қўй-эчкилар қўтонини тўлдириб ташлади-ку. Ошавада
44
Шарқ юлдузи
Қоришқи
олтмишдан ўтганлар орасида отамнинг, қирқ билан эллик орасидагилар ичида
эса, Сафар мерганнинг кураги ерга тегмаганини билмаганнинг ўзи йўқ. Ўшанда
тилимни тийиб туролмадим. Мен белингизни сиқмасдан ҳам, букчайтириб қўяман,
лекин сиз теракни эгиб бўпсиз, дедим. Ҳазиллашаётган мерганнинг жаҳли чиқди.
“Хўп, билганингча кураш”, деди. Отамдан олис бир ердан ўрганиб қайтган олиш
усулини ишга солдим. Муштладим, қулочкашлаб туширдим, сакраб туриб, бир
айланиб тепдим.
“Бу олишувинг ҳалол эмас, ўзимизнинг курашдан қўймасин. Бизнинг курашни
белбоғ ўрайдиганларга чиқарган…” Инқиллашини сездирмасликка уриниб
тўхтовсиз тиззасининг кўзини уқалаётган мерган ўнг оёғим нақ бир қулочча
баландда айланаётганини кўриб, ғулдуллаб қолди: “Тўхта-тўхта, оёқларинг оёқ
эмас, темирчининг босқони…”– Бўлди-бўлди, мерган, мен пуфак эмаслигимни яхши биласиз-ку!– Сен асло пуфак эмассан! Сен…
Сафар мерган Аноржонга бошдан-оёқ тикилди. Бўйига қаради. Бўйидан нақ
ярим қарич баланд. Қўлига қаради. Мушти нақ қумғондек. Оёқларига қаради.– Қани, бир юрчи.– Нима?– Бир қадам ташла!
Аноржон Сафар мерганнинг муддаосини тушуна олмасдан икки қадам ташлади.
Сафар мерган соҳил бўйидаги қумга ботиб кетган из ёнига қадам қўйди.
Аноржоннинг оёқ изи ёнидаги ўзининг изига қараб кулимсираркан, ичидаги тилига
чиқди.– Ишқилиб, бу оёқлар тагига ҳеч банда тушмасин! Бир тепса, отни йиқитадиган
оёқлар! – Нима?– Қоришқи… Додхо… Аноржон… Синглим, биласан, Нургул жияним бўлади.
Икковимиз осмондаги қушни тез нишонга олиб, йиқитарга мусобақалашдик.
Ютқазгач, мен унга милтиғимни бердим. У биласанми, жилмайганича нима деди?– Билмадим. Балки, милтиғингизни олиб қўйинг, ўзингизга керак бўлади,
дегандир.– Тўғри, шундай ҳам деди. Лекин устозим билан асло отишувда мусобақалашиб
кўрманг, уйингизда биттаям милтиқ қолмайди, деди.– Шундай дедими? – Ҳа, шундай. – Ваҳима қилибди. Биз атрофимизда биронта душман йўқ пайтда, хотиржамгина
ўқ узганда, нишонга тегизамиз. Лекин сиз каби сен ўлдирмасанг, мен пешонангдан
дарча очаман, деб турган лак-лак душман қаршисида турганда аниқ нишонга
олармиканмиз?– Сенинг Шиварни, Чинорни, Ошавани қанчалик яхши кўришингни биламан,
қоришқи. Юрагида юртига муҳаббат ёниб турган одамнинг урушда қўли
қалтирамайди. Ишқилиб, ёв ораламасин. Лекин душман ҳужум қилса, бир ўзинг
менга ўхшаган ўнта мерганнинг ишини қилишингга ишонаман, аммо мен сен каби
қоришқидек ташланиб, душман кекирдагингни узиб ололмайман.– Ҳали тўғри айтдингиз, душманнинг аблаҳлигини кўрган одам қўрқувни
унутади. Мерган, мен сиз ҳақингизда кўп эшитганман. Бозор мерганнинг айтгани
бор – душманга ўқ узаётганингизда ҳеч қачон қўлингиз қалтираш не, ҳатто
№ 11 2024 45
Ўринбой УСМОНОВ
сезилар-сезилмас титрамас экан. Менга айтишди – Маҳрам жангида камида ўнта
босқинчини ер тишлатибсиз.– Билмадим, санаганим йўқ. Лекин мен бешта болали, элликни қоралаган одам
қирғиндан омон қайтдим. Ҳали ўн гулидан бир гули очилмаган йигитлар… Мен
дардингни янгиламоқчи эмасдим, Аноржон… – Шаҳид кетган бир менинг ўғлим эмас, мерган. Сиз, Бозор мерган, қўрбоши
бўлмаганларингда яна нечта уйда аза очиларди… Нечта чимилдиқ бўм-бўш,
ҳувуллаб қоларди.– Аноржон, синглим, балки эшитгандирсан, айғоқчиларимиз гап топиб келишди,
уч-тўрт кун орасида оқпошшо аскарлари Ошавага ҳужум қилишаркан. Ҳаммамиз
тайёр туришимиз керак. Лекин агар борди-ю жанг қиладиган бўлсанг, аламингни
унут!
Худди шу гапни кечагина отаси айтганди. Қўрбоши куч тўплаётганини, балки
чақириб қолиши мумкинлигини айтиб, Норбой, Ботиржонимни қайтаролмаймиз,
қўлингга милтиқ олганингда аламингни унут, деганди. Мерган ва отаси икков
маслаҳатлашиб олишганмикан?
Аноржон машққа шошаётганини, қизлар кутиб қолишганини айтиб, Сафар
мерган билан хайрлашиб кетаётганда, сойнинг нариги қирғоғида овоз эшитилди:– Ё Аллоҳ дўст, ё Аллоҳ.
Ҳақ дўст, ё Аллоҳ.
Одина кунни пойлаб,
Ёв келар қилич қайраб.
Кунботар ёқдан писиб,
Елкага милтиқ осиб.
Ё Аллоҳ дўст, ё Аллоҳ.
Ҳақ дўст, ё Аллоҳ…
Аноржон иссиқ кунда бошига кулоҳ, эгнига чакмон кийган дарвешнинг
сўзларини ичида такрорлади. Қараса, мерган пичирлаяпти:– Одина кунни пойлаб, Ёв келар қилич қайраб… Одина… Жума куни… Бугун
душанба… Жумагача тўрт кун бор… Лаънатилар! Демак, ҳамманинг жума намозига
йиғилишини ўйлаб…– Мерган ака, нималарни пичирлаяпсиз? Дарвеш нега ҳадеб бир хил гапларни
такрорлаяпти?
Мерган туйқус пичирлашдан тўхтаб, Аноржонни энди кўраётгандайин тикилди.– Қоришқи, энди дарвешлар билганини такрорлайверади-да. Сен машққа
шошаётганмидинг? Қизлар кутиб қолишмасин. Жумагача ҳали тўрт кун бор.– Нима? Мерган ака, нима дедингиз?– Менми? Мен ўзимча… Сен кеч қолмагин. Хайр!
Сафар мерган отига минди-да, тоғ томон чоптириб кетди. Унинг ҳалигина кулиб
турган кўзларида ўйчанлик акс этганини кўрган Аноржон от туёқлари остидан
кўтарилаётган чангга тикилганича қолди.
Аноржон чанг бутунлай тарқаб кетмагунча Сафар мерган кетган томондан кўз
узмай тураверди. От чопиб бораётган йўл сўқмоққа уланиб кетгач, безовта нигоҳи
46
Шарқ юлдузи
Қоришқи
ҳалигина чанг тагида кўринмай қолган, энди негадир туси оқарган майда тошларни
титкилай кетди. Сой ёқалаб кетган йўлга бедана тухумидек, ундан каттароқ ва
кичикроқ тошларни худди кимдир атайлаб териб чиққандайин туюлди. От туёғи
ўша тошлар орасидаги тупроқни тўзитиб, йўлни чангга ботирганди. Аноржон
аллақачон чанг кўтарилиб бўлган тош-тупроқ йўлдан нимадир излагандайин кўз
узмай тураверди. Хаёли эса, Сафар мерганнинг ортидан қувиб борарди, Қизиқ,
у нега туйқусдан шошиб, тоғ томонга от чоптириб кетди? Нега бирдан гапини
йўқотай деди? Каллангни ишлат, Аноржон, яхшироқ ишлат! Мерганнинг кўнглига
ғулғула тушгани аниқ. Лекин… Нега? Сабабини сўрашинг керак эди. Нега
сўрамадинг? Тўхтагин, у дарвеш ўтиб кетгандан кейин ўзгариб қолмадими? Ўша
дарвеш ғалатироқ эканми? Шу пайтгача на Ошавада, на Шайдонда, на Ғўдос15да
унга ўхшаган дарвешни кўрганинг йўқ эди-ку. Дарвешларнинг ҳаммаси бир хилда
маддоҳлик қилишарди. Негадир у ғалати дарвешнинг кўзлари ғамгин эди. Овози
титраб чиқарди. Нималар деди? Ёв келар қилич қайраб, дедими? Кунботар ёқдан
писиб, дедими?
Бирдан Аноржоннинг кўз ўнгида бошига хамир салла ўратилган отаси келди.
“Курбаши каерда? Киз каерда?” Кўзлари косасидан чиққудек аскар саволига
жавоб олмасдан тиззалаб қолганча қўлини милтиққа узатди. Ва… Шошма-шошма,
Норбой, у итнинг кекирдагини узиб олганингни хўжайинлари эшитишган. Энди
ўч олишмоқчи. Ошавага бостириб келишади. Йўқ, балки бу бир баҳона бўлгандир.
Отам айтди-ку, у Қўрбошининг қаердалигини сўради, деб! Қўрбошини йўқ
қилишмаса, қишлоқни босиб ола олмасликларини билишган. Демак, барибир
бостириб келиш режасини тузишган. Раҳмат, сизга ғалати дарвеш! – Додхо, суюнчи беринг, суюнчи!
Аноржон от устида икки қўлини ёйганча ўйинга тушаётган Нургулнинг қайси
томондан келганлигини билмай қолди.– Ҳа, Нургул, тўй бошланяптими? – жилмайиш учун қандай куч топганлигини
Аноржоннинг ўзи сезмай қолди. – Опа, бошқа гапингиз йўқми? Нима, мен эрсираб қолибманми?– Бўпти, бўпти, лабингни бурма! Бахтинг очилади-ю ўйинга тушмайсанми?
Тушасан-да.– Опа, ҳаяллаб кетдингиз, мен бармоғимни сўриб ўтирмайин, деб янги қизлардан
имтиҳон олдим. Ҳаммаси бир-биридан зўр. Айниқса, учтаси, Хайрининг синглиси,
отасини Қорахитойда ўрислар ўлдириб кетган Ибодатнинг опаси Ҳидоят ва яна
Ҳалима деган яна битта қиз. Юринг, тезроқ, ўзингиз кўрасиз, учовиям худди бир
бир умр от чоптириб, милтиқ отиб юргандек. Э, Қумри, Хайрининг синглиси,
менинг амакимдан ҳам зўр мерган экан.– Нургул, энди оширвординг, Сафар мергандек бўлиш учун аввал жилла қурса,
тўртта душман қаршисига чиқиш керак.
Машқжой томон яқинлашиб қолишганда Нургул Аноржондан рухсат сўраб
отига қамчи урди. У орада икки-уч юз қадамча масофа бўлса-да, Нургулнинг
сўзларини эшитди:– Қизлар, отга мининглар! Сафланинглар!
Аноржон қизлар томон яқинлашганда Нургул ҳам сафга турди. Бир, икки,
уч, тўрт… Йигирмата. Йигирма биринчиси ўзи. Аноржон саломлашишдан сўнг,
қизларга камида етти чақиримга от чоптириб бориш буйруғини берди.
15 Тожикистон Республикасининг Суғд вилояти, Ашт ноҳияси (тумани)даги қишлоқ.
№ 11 2024 47
Ўринбой УСМОНОВ
Бир-биридан ўзишга уринаётган тулпорлар ортидан қуюқ тўзон кўтарилар экан,
Аноржоннинг кўз ўнгини Сафар мерган минган от туёқлари остидан кўтарилаётган
чанг қоплади. Нега мерган унга бир нарса демасдан тоғ томон шошганича кетди?
Қишлоққа ёв ҳужум қилишини яширди. Наҳотки, эркаклар ҳалигача бизга
ишонишмаса? Нималар деяпсан, Норбой? Балки эркакларимиз бизни аяшаётгандир?
Ишониш-ишонмаслик бошқа, аяш бошқа? Демак, мен ҳам қизларимизни аяшим
керак. Ҳали Нургулга дарвеш ҳақида айтишимга сал қолди-я. Айтганимда, қизлар
эшитишганда, ҳали жумагача, тўрт кеча улар мижжа қоқмасдан хавотирликда тонг
оттиришармиди? Балки нотўғри ўйлаётгандирман? Қизлар нега машқ қилишяпти
ўзи? Ёвга асир, чўри бўлгандан кўра жанг майдонида шаҳид бўлган яхши эмасми?
Лекин ҳамма қизлар ўлиб кетса, ким бола туғади? Тарбиялайди?! Ошаваликларни
ким кўпайтиради?– Ассалому алайкум, додхо опа.
Хаёли бўлинганидан оғринган Аноржон ортига ўгирилди.
Бир қўли оти жиловида, иккинчи қўли кўксида Азаматга салом берганича,
ундан эллик қадамча нарида келаётган отлиқлар томон кўз югуртирди: отаси ва
Қўрбоши! Отаси анчадан буён машқжойга келмай қолганди. Йўқ, қўрбошини у
бошлаб келмаган. Азамат бор жойда қўрбоши отасини овора қилармиди!
Аноржон отдан тушиб, жиловни қўйиб юборди-да, кутилмаган меҳмонлар
истиқболига юрди. У яқинлашмасдан аввал Қўрбоши, сўнг отаси отдан тушишди.– Ассалому алайкум! Келинглар-келинглар! Қайси шамол учирди?– Ваалайкуму ассалом, додхо!
Қўрбоши саломлашди, лекин Аноржоннинг саволига жавоб бермасдан бирининг
қўлида яланғочланган қилич, иккинчисининг қўлида милтиқ, “Урҳо-ур” лаб от
чоптириб келаётган чавандозлар томон тикилганча қолди.
Отлиқлар етиб келишиб, бири қиличини қинига солиб, иккинчиси милтиғини
елкасига осиб, қатор тизилишди. Ҳалигина пишқириб турган отлар бир текис саф
тортганча ер тепиниб туришарди.– Қизларингнинг от чоптириши, қилич ўйнатиши чакки эмас-ку, – деди
Қўрбоши ҳалигача у ва отасининг нега тўсатдан машқжойга келишганини ўйлаб
тополмаётган Аноржонга.
Аноржон энди жавоб беришга тутинганди, тўсатдан Қўрбоши отига ўтирди-да,
қиличини қинидан чиқариб, чап томондан энг четда турган қизга ташланди. Қиз
чаққонлик билан қиличини яланғочлаб ҳимояга тутинди. Бир-бирига зарб билан
урилган қиличлардан чақнаган учқунлар атрофга сачради. Қўрбоши жилмайганича
отининг бошини бурди.– Чакки эмас… Чакки эмас… Додхо, бу қизга ҳимояни яхши ўргатибсан.– Раҳмат! Отам икковларинг бизни имтиҳон қилгани келдиларингми? –
Аноржоннинг чеҳраси ёришиб кетди.– Имтиҳон топширишга тайёрмисизлар? – Қўрбоши Аноржонга эмас, отлиқ
қизларга мурожаат этди.– Тайёрмиз! – қизлар бараварига жавоб беришди. – Яхши! Унда нимадан бошлаймиз?– Сиз нимани истасангиз, ўшандан, – бу гал Аноржон жавоб берди.– Бўпти. Аввалига чавандозликдан бошлаймиз. Кейин қиличбозлик ва охирида
мерганлик. Нима дединглар, розимисизлар?– Розимиз, – деди Аноржон.
48
Шарқ юлдузи
– Тайёрмисизлар?
Қоришқи
Қўрбошининг бу саволига қизлар баб-бараварига жавоб беришди:– Тайёрмиз!– Қани, унда ким бошлаб беради?– Мен!
Нургулнинг жаранглаган овозини эшитган Азаматнинг ич-ичидан тошиб чиққан
ҳаяжон аралаш қувонч кўзларига югурди.– Унда мени эшит! – Қўрбошининг овозини эшитган қизларнинг ҳаммаси у
томонга қаради. Энди унинг овозида бир дақиқа олдинги меҳрибонлик йўқолган,
сўзсиз бажаришга ундайдиган буйруқ оҳанги пайдо бўлганди. – Отдан туш!
Нургул эгардан тушиб, узангидан оёқ олди-да, от жиловини қўйиб юборди. – Отни ҳайда, чопсин! Энди тез ортидан югур, тўхтамасдан устига ўтир! Отга
қамчи ур!
От бошини кўтариб, кишнади-да, тез чопиб кетди.– Қани, қизлар, мен айтган ҳаракатларни такрорланглар!
Кетма-кет от чоптириб бораётган қизларни завқ билан кузатар экан, Қўрбоши
Аноржонни имлади:– Яқинроқ кел. Бу отларни қаердан топдинг? Ҳаммаси бир хил – қоп-қора,
зулукдек.– Отам ўргатганлар, устма-уст бостириб келаётган бир тусдаги отларни, устидаги
бир хил кийимдаги чавандозларни кўрган ҳар қандай душман ўзини йўқотиб қўяди,
деб. Темирчиларга ҳаммамизга бир хилда дубулға ясаб беришни айтиб қўйдик.– Полвон ака, аслида Худоёрхон қўшинига сизни маслаҳатчи қилиб олса бўлар
экан. – Қўрбоши Полвонга яқинлашиб елкасига қоқди.– Қизиқмисан, Бойжонхон, қайси овчини хон маслаҳатчи қилиб олибди?
Умримда бошимга бир марта салла ўраган бўлсам, уям бўлса, хамирсалла.
Қўрбоши Полвоннинг нимага ишора этаётганини англаб, лабини йиғиштира
олмади.– Аммо сиз бутун дунёга мақтансангиз арзийди: ҳали ҳеч кимга хамирсалла
ўраш насиб этмаган.– Қаёқдан биласан, иним, – Полвоннинг юз-кўзини кулги тарк этиб, маъюс
тортди. – У лаънатилар… Худобехабарлар менгача неча одамга хамирсалла ўратиб,
бошларига етган бўлишса!– Полвон ака, бу инсон қиёфасида юрган шайтонларнинг Худо яхши кўриб
яратган бандаси бошига солган қийноқ турларини санаб саноғига етолмаймиз.
Олдига қўйишган вазифани бажаришга кучи етмаган ношудлар ҳали яна не
не қийноқларни ўйлаб топишлари мумкин. Полвон ака, Худога шукр, мен ҳалол
урушдим, отдим, чопдим, ҳатто бўғиб ўлдирдим. Бола-чақам бор, раҳм қилинг, дея
ёлворганларни қўйвордим, асир олдим. Тўғри, уруш айёрлик, ҳийла ишлатишсиз
бўлмайди. Бу қадим-қадимдан бўлган. Лекин мен ҳеч қачон сир билиш учунми,
қўрқитиш учунми, бошқами, ҳеч кимни қаттиқ қийнамаганман.
Азамат отлиқлардан кўз узмай суҳбатлашаётган Қўрбоши ва Полвоннинг
сўзларини тинглар экан, нега имтиҳон олишни унутиб, чавандоз қизларга баҳо
бермасдан, ғалати гапларни гапиришяпти, дея, негадир қўлидаги қамчисини ҳавода
айлантираётган Аноржонни кузата бошлади. Отаси ва Қўрбошининг сўзларини
эшитдимикан?
Қамчи айлантиришда давом этаётган Аноржон бошига хамирсалла кийдирилиб,
устидан ёғ қуйилган отасининг қийналганини эсламасликка уриниб, Қўрбошининг
№ 11 2024 49
Ўринбой УСМОНОВ
гапларини ўйларди. Нега у отасига бу гапларни айтди? Мен ҳалол уришдим,
деяпти. Бошқалар ҳалол уришиш нималигини билишмаса-чи? Шошмагин, у ҳийла
ишлатиш ҳақида ҳам гапирди-ку! Нега мен Қўрбоши бобони тушунмаяпман? Ахир
у отамга, ўзини яхши тушунадиган одамга юрагини очяпти-ку!
Аноржон икки дўст суҳбатини индамай эшитаверди. Қизлар эса, от устидаги
турли машқларни кўрсатишарди. Душманга кўринмаслик учун отнинг қорнига
қапишиб олиш, қилич ўйнатиш, тўғридан келаётган отлиқ душманнинг устига
сакраб, пастга отиб юбориш…
Имтиҳон нақ уч соат давом этди. “Додхо, қизларинг манаман деган йигитлардан
қолишишмайди. Машқни давом эттиравер, шомдан кейин уйингда тургин. Азамат
боради”.
Қўрбоши бошқа ҳеч нарса демади. Аноржон Қўрбошининг икки оғиз сўзидан
унинг имтиҳондан кўнгли тўлган-тўлмаганлигини англай олмади. Ўша икки
оғиз сўзини қизларнинг кўнглини кўтариб қўй деган маънода англади-ю, фақат
хайрлашишаётганда отасининг кўзидаги мамнунликдан ичи ёришиб кетди.
Отасининг фақат кўнгли тўлгандагина кўзида мамнунлик пайдо бўлишини у яхши
биларди.– Қизлар яна бир соат машқ қиламиз. Машқни Нургул давом эттиради. Кейин
ҳамма уй-уйига!
Савол ёғилиб турган йигирма жуфт кўз эгаси индамасдан отларига минишди.
Сойлик томон эниб бораётган уч отлиқни кузатиб турган Аноржон эса, Қўрбоши
нега шомдан кейин уйида туришни тайинлаганини ўйларди. Нега шомдан кейин?
Демак, қоронғи тушганда. Муҳим гапи борга ўхшайди. Аниқ, муҳим гапи бор.
Тўсатдан имтиҳон олишга келишида ҳам бир гап бор. Гап бор.
Қизилолмадан ўтиб, тоққа ўрлаб кетган сўқмоқда боришар экан, Аноржон
Азаматнинг овозини эшитиб, шошиб чиққанида у “Додхо опа, эгнингизга
қалинроқ нарсангизни ташлаб олинг”, дегани сабабини тушунди. Тоғ ҳавоси этни
жунжиктирар, от жиловини тутган ўнг қўлини совуқ бир шамол ялаб ўтарди.
Шивардан чиқишганига бир ош пишгулик вақт ўтган бўлса-да, оғзига толқон солиб
Аноржонни ҳайратга солиб келаётган, аслида чакаги тинмайдиган Азамат ниҳоят
сўқмоқ охирида кўринган хира ёруғликка ишора қилиб, тилини ечди:– Додхо опа, устоз, ана чироқ кўринди, етай деб қолдик.
Тўсатдан олдинроқда бораётган Азаматнинг оти ҳуркиб кетиб, олдинги икки
оёғини кўтарди. – Тўхтанглар? Кимсизлар? Қаерга боряпсизлар? – сўқмоқни тўсиб турган шарпа
томондан овоз эшитилди.– Биз… Шу ёққа ишимиз бор эди. Йўлдан қочинг, яна от тепмасин! – Азамат от
жиловини тортди.– Ни-мааа? Яна от-потингга қўшилиб, ҳов анов жарликка қулаб кетмагин!
Милтиқ ўқталиб турган, юзини рўмол билан тўсиб олган одам гапини тугатар
тугатмас, ёнида яна икки киши пайдо бўлди.– Бўлди-бўлди! Биз… Ҳалиги… Олмос.– Тезроқ шундай демайсанми? Ўтинглар!
Сўқмоқ бўшади. Азаматнинг ортидан от ҳайдаб борар экан, Аноржон йўл
тўсганлар нега аввалига дўқ аралаш гапириб, аллақандай тушуниксиз “Олмос”
50
Шарқ юлдузи
Қоришқи
деган сўзни эшитиб, юмшаб қолишгани, сўқмоқдан чекинишганини ўйлаб
борарди. Бирпас олдин милтиқ ўқталиб турган одам момоси туғилган қишлоқ номи
тилга олинганида “Тезроқ шундай демайсанми? Ўтинглар”, дедими? Моможоним,
Олмосингизнинг сеҳри бор эканми? – Устоз, отдан тушинг!
Азамат Учқурнинг жиловидан тутиб, ўзининг оти боғланган дарахт ёнидаги
оғочга боғлаб келди. Худди шу онда осмондан тушдими, ердан чиқдими, пайдо
бўлган одам милтиқни Азамат томон тўғрилади:– Кимсизлар? Қаерга?– Олмос.– Сен ўт! Орқангдаги ким?– Додхо! Устозим, Аноржон додхо.
Сўроққа тутаётган одам милтиғини елкасига осди-ю, Аноржон томон яқинлашди.
Юзига синчиклаб тикилди.– Нега жим қолдингиз? – Азамат ортига қайтди. – Ё қоронғида кўзингиз
кўрмаяптими?– Нима? Бу кўзлар қоп-қоронғи зулматдаям игна тешигигача кўришга ўрганиб
кетган. Устоз дейсан, додхо дейсан, душманнинг кекирдагини узиб ташлаган
қоришқи демайсанми? Опа, ўтинг, сизни кутиб ўтиришибди.
Эшик очилиб, салом бериб кирар экан, уйнинг тўрт бурчагида ёқиб қўйилган
қорачироқнинг милтиллаган ёруғида ичкарида ўтирган одамлар орасида Қўрбоши,
мулла Пирниёз, Сафар мерган ва Бозор мерганни таниган Аноржон “Мени ким
кутиб ўтирибди? Нега кутиб ўтиришибди?” деган саволларига жавоб топгандайин
бўлди.– Ваалайкум ассалом, додхо, сандалга ўт. Тоғ ҳавосида совуқ еб қолган
кўринасан. Азамат, нега эшикка ёпишиб қолдинг, ўт, Сафар мерганнинг ёнига
ўтир, – Аноржон алланечук бир тортиниб турса-да, Қўрбошининг меҳр аралаш
буйруққа ўхшаш сўзларини икки қила олмади. Сандалнинг бўш бурчагидаги
пўстакка ўтириб, қўлини кўрпа остига тиқди.– Мулла Пирниёз, демак, душман бизнинг ҳар жума масжидга тўпланиб, намоз
ўқишимизни яхши билади. Демак, кунботар ёқдан ҳужум қилади, – Қўрбошининг
қўли сандал устида айланар экан, бир бурчагида тўхтади. – Манови ерни шимол
деб олайлик. Демак, душман текисроқ йўл қолиб, ўйдим-чуқур, сўқмоқ йўллардан
ҳужум қилмоқчи. Демак, бизни ғафлатда қолдирмоқчи. Тўсатдан бостириб кириб,
масжидни ўраб олади ва намозхонларни қириб ташлайди. Оқжарга бориб келган
хуфиямизнинг айтишича, камида икки юзта аскар ҳужумга тайёрланаётган экан. – Қўрбоши, икки юзта дедингизми? Бизнинг юзта аскаримиз бор. Бир аскарга
иккитадан душман…
Аноржон бу гапларни айтган одамни танимади. Юзига липиллаган чироқ ёруғи
тушганда, синчиклаб тикилди. Бошида дўппи, юзини қоплаган соқоли устидаги
кўзларидан бирон маъно уқиб бўлмасди. – Ҳа, Эшмат понсод16, агар хуфиянинг эшитганлари тўғри чиқса, бизга икки
баравар кўп куч билан ҳужум қилишади. Устига қурол-яроғлари ҳам бизникидан
кўп ва яхшироқ. Хўш, нима дейсизлар? Урушамизми? Ё бутун Ошавани, ҳатто
16 Эшмат понсод – Ошава мудофааси фаол қатнашчилари.
№ 11 2024 51
Ўринбой УСМОНОВ
тўшакда ётган беморларни ҳам қолдирмасдан тоққа олиб чиқиб кетамизми? Тўғри,
жон сақлаб қолишнинг яна бир йўли бор.
Қўрбоши гапини давом эттирмасдан, уйчада ўтирган еттита одам, Аноржон ва
Азаматгача бир-бир разм ташлади.– Урушишдан ё жон сақлаб тоғу тошга чиқиб кетишдан бошқа қандай йўли бор,
Бойжонхон?
Аноржон мулла Пирниёзнинг сўзларида аламли бир кесатиқни сезди.– Йўли бор, мулла Пирниёз, бор. Бу – атрофимиздаги бошқа қишлоқларга ўхшаб
душманнинг айтганларига кўниш, уларни тўйдириш, кеча-кундуз заҳмат чекиб
ундирилган ҳосилдан солиқ тўлаш…– Босқинчининг олдида бошимизни эгиб, оғзидан чиққанини бажо келтириб,
ўзимиз емаганни унга едириб, э, қисқаси, қул бўлиш дегин? – Мулла Пирниёз сандал
четида ўчай деб липиллаётган қорачироқ пилигини авайлаб кўтарди. – Бухорода,
мадрасада мен билан таълим олган наманганлик дўстим Уфа, Қозон томонларга
бориб келган. Унинг сўзлари қулоғимдан кетмайди: “Оқпошшоларнинг кўзи ерга
тўймас экан. Булғорияни босиб олишибди, татарлар, бошқирдлар юртини… У ёғи
нақ Қримгача, бу ёғи Ўрол, Шибергача, ундан нарини ҳам… Қўқондек давлатни
вассал қилиб олди… Тўймас аждаҳо ҳаммамизни бир-бир ютяпти. Кўп қишлоқлар
оқсоқолларининг гапларини икки қилолмасданми, ё ширин жонларини ўйлабми,
ўриснинг айтганига кўнаётган бир пайтда ўзимиз ёлғиз кураш олиб боришимиз
қийин. Лекин Ҳақ биз томонда. Бойжонхон, сен ҳаммамизни синаш учун ўртага
савол ташлаганингни билиб турибмиз. Тилингда бошқа гап, дилингда бошқа гап.
Биз душманнинг ёвузлигини қулоқма-қулоқ эшитганмиз. Сен эса, ўз кўзинг билан
кўргансан. Ана, қара, гапингни тўғри тушуниб, додхо жойида ўтиролмай қолди.
Сен менинг фикримни биласан, икковимизнинг фикримиз бирлигини ҳам. Биз
Ошавасой одамларимиз қонига тўлиб оқса-да, аждаҳога қарши кураша оладиган,
ҳеч бўлмаганда, унинг учта бошидан битта бошини кесиб оладиган одамлар
яшайдиган макон борлигини ҳаммага кўрсатиб қўйишимиз шарт!– Ҳа, шарт! – Қўрбоши ўрнидан турди. Икки кафтини жуфтлади. – Қани, мулла
Пирниёз дуо қилинг!– Бисмиллоҳир Раҳмонир Раҳийм, қани, омийн! Юртимизга тикилган кўзлар оқиб
тушсин! Худойим Ҳақ йўлида саодатга эришишга насиб этсин! Ҳақ деб кўтарилган
қилич ноҳақ очкўзлар бошини узсин! Ўзганинг ерига кўз олайтирганларни тупроқ
тўйдирсин! Омийн!
Дуога очилган қўллар юзга суртилгандан сўнг, орага жимлик чўкди. Шу орада
Қўрбоши ҳаммага бир-бир кўз қирини ташлади. – Қадрдонларим! Мен мулла Пирниёзнинг сўзларидан ошириб бир гап айта
олмайман. Биз ҳеч кимнинг уй-жойига, боғ-роғига, тоғу тошига кўз олайтирганимиз
йўқ. Тўғрими, Эшмат понсод? Лекин ота-боболаримиз ерини еб тўймас
босқинчиларга икки қўллаб топшириб қўймаймиз. Шундай экан, душманнинг
ифлос оёғи Ошавага етмаслиги учун тараддуд кўришимиз шарт. Гапларимни
яхшилаб эшитинглар ва сўнгра фикр билдиринглар. Майли, душман тунда Дамариқ
боғига кириб, жангга тайёргарлик кўраверсин. Биз уларни ғафлатда қолдириш
йўлларини пишитдик. Душман аскарлари уйқуга кетган пайтда тўрт томонини ўраб
оламиз. Ҳали тонг отмасдан, тўсатдан уларга ҳужум қиламиз.
Қўрбоши сўзлар экан, Аноржоннинг эсига отаси айтган гап келди: “Норбой,
билиб қўйганинг яхши. Шу бизда ишнинг кўзини билган одам ер томирини
52
Шарқ юлдузи
Қоришқи
суғуриб олади деган гап борлигини эшитгансан. Ана шундай жанг кўзини билган
одамлар ҳам бор. Ўшаларнинг биттаси ўзимизнинг Бойжонхон қўрбоши. У уруш
кўраверганиданми, ё устозларининг айтганларига амал қилганиданми, жанг
санъатини миридан сиригача ўзлаштириб олган”.
Ўшанда отаси “жанг санъати” деганда Аноржон ҳеч нарсани тушунмаган эди.
Отасидан сўраб олишга уялганди. Ҳов бирдагидек “Сенинг билганинг от чоптириш,
милтиқ отиш, уйда шунча китоб бор, ўқишни ўйламайсан”, деб қолса, шолғоми
чиқиб кетишдан чўчиганди. Ана Қўрбоши душманни куч билан эмас, балки ақл
билан енгиш керак, деб, Дамариқда кимнинг қаерда жойлашишидан тортиб, қачон,
қандай жангга киришишигача аниқ тушунтиряпти. Қўрбоши бўлиш осон эмас-да.
Жангда ютиб чиқишнинг ипидан игнасигача ўйлаб қўйибди. Аноржон у билганнинг
мингдан бирини билмайди. У айтаётган жанг қилиш йўлларини эшитган эмас.
Ана, гапини тугатди. Ўнбоши, юзбошиларнинг номини тилга олди. Лекин бир
оғиз на додхо, на Қоришқи демади. Демак, имтиҳон олганда тил учида мақтаган
экан-да. Ё мулла Пирниёз ҳамма ўз ишини қилсин, эркаклар эркакларнинг ишини,
аёллар аёлларнинг, деган гапини Қўрбошига уқтириб бўлдими? Унда нега мени
чақиртирди? Атайлаб Азаматни юборди-ку! Шошма, Норбой, қўрбоши Дамариқда
бўладиган жангда Азамат ва йигитларини нима қилишини ҳам айтмади-ку!– Биз тузган режа – шу!
Қўрбоши нега мен эмас, биз, деяпти? Демак, режани кўплашиб тузишган. Бизни
бу ерга тўплаганча келишиб олишган.– Саволларинг борми?
Аввал мулла Пирниёз, Эшмат додхо, улардан сўнг Сафар мерган савол беришди.
Қўрбоши ётиғи билан жавоб берди.– Сафар, жавобдан қониқдингми? Энди мени яхшилаб эшит: мерганларинг билан
ўқ-дори тайёрлайсизлар. Бозор мерганнинг одамлари ёнар тўпча – портлатгичлар
тайёрлашади. Улгурасизларми?– Ўқ-дорининг ярмидан кўпи тайёр. Худо хоҳласа, улгурамиз, – Сафар мерган
ўнг қўлини кўкрагига қўйди. – Ёнар тўпчалар учун қўй териси, мум етарли. Фақат порох камлик қиляпти, –
Бозор мерган айбдордек бошини қуйи солиб турарди.– Мерган бошингизни кўтаринг. Порохни эртага етказиб келишади. Етмаса, қўй
қумалоғини ишлатасизлар. Бошқа саволлар йўқми? Унда аста тарқалинглар. Эртага
худди шу пайтда шу ерда учрашамиз.
Аноржон катталарга йўл бериб, эшикдан чиқаётганда Қўрбошининг овози
тўхтатди:– Додхо, Азамат, сизлар тўхтанглар! Менга яқинроқ келинглар! Додхо, ўтир!
Азамат, сен нега қоққан қозиқдек қаққайиб турибсан? Ўтир. Энди мени яхшилаб
эшитинглар! – Қўрбоши олдидаги косага қуйилган чойни ҳўплади. – Сизларга
алоҳида топшириқ бор. Душман анойи эмас, Ошавага ҳужум қилганида
йигитларим қараб турмасликларини ҳисобга олган. Ҳисобга олган ва бирон
айёрлик ўйлаган. Устига, кучи бизникидан кўп. Сизлар ҳар эҳтимолга қарши
жангга киришмай турасизлар. Агар душман устунлик қилса, ё айтиб бўладими,
ўқ-доримиз тугаб қолса, осмонга оралатиб иккита мушак отамиз. Биринчи
мушакни кўрдиларингми, Азамат Орқамаҳалла томондан йигитлари билан “урҳо
ур”лаб келади. Иккинчи мушак отилганда, додхо, сен қизларинг билан ёрдамга
келасанлар! Отлар туёғи тагидан кўтарилган тўзонданоқ душман ваҳимага тушсин,
№ 11 2024 53
Ўринбой УСМОНОВ
ўтакаси ёрилсин! Ҳужумга ўтганларингда бир нарсани ич-ичларингда қайта
қайта такрорланглар: биз ҳақмиз, бизга Ҳақнинг ўзи ёр бўлади! Азамат, cен буни
йигитларингга, додхо, сен қизларингга яхшилаб уқтиринглар! Биз ҳақмиз, бизга
Ҳақнинг ўзи ёр бўлади!
Аноржон ичида такрорлади: “Биз ҳақмиз, бизга Ҳақнинг ўзи ёр бўлади!”
Азамат Байтўлдигача бирга келиб, хайрлашиб кетгач, тун ярмидан оғганига
қарамай, Аноржоннинг ҳеч уйқуси келмади. Кимсан Қўрбошининг ўзи унга,
қизларига ишониб, муҳим вазифа топшириб турганда, душман устига “урҳо-ур”
лаб от чоптириб бораётгани кўз олдидан кетмай турганда, ухлай олармиди! Лекин
барибир машқ қилиш бошқа, жанг майдонига кириш бошқа. Қизларнинг юраги
дов берармикан? Қўрбоши ишонди, деб, ҳовлиқиб кетмаяптими? Қизлар билан
яхшилаб гаплашиб олиши зарур. Душман ўқ ёғдириб турганда юраги пўкиллаб,
отининг бошини буриб, ортга қочгандан кўра олдинроқ мен урушишга тайёр
эмасман, дегани маъқул. Лекин қизларнинг биронтаси кўпчилик олдида бу гапни
айтмайди. Айта олмайди. Бирон шартаки дугонаси “Ширин жонингни ўйлайдиган
қўрқоқ экансан, нега бошида бизга қўшилдинг? Уйингда қошингга ўсма қўйиб
ўтирсанг, бўлмасмиди?” дея таъна ёғдирганда ер ёрилса-ю тагига кириб кетишини
ўйлаб, ҳеч қачон мен урушишга ҳали тайёр эмасман, демайди. Демак, қизлар билан
алоҳида-алоҳида гаплашиши зарур.
Аноржон деразадан хира нури тушиб турган ойга тикилганча қизлар билан
хаёлан гаплашиб чиқди. Ва бирданига ўзини ёмон кўриб кетди. Агар биттагина қиз
урушишдан қочса ҳам, сен айбдорсан, Норбой, деди.
Аноржон ўзини айблаганча ухлаёлмай, тонгга яқин кўзи илинди ва туш кўриб,
уйғониб кетди. Бошини кўрпага ўради. Лекин уни таъқиб этаётган таъна тошиб
чиқаётган кўзлар кўрпа ичига кириб олишди. Аноржон кўрпани устидан суриб
ташлади-да, шошганича ҳовлига чиқди. Остонадан ўтди-ю, ўзини орқага ташлади.
Шундоққина қаршисида, бир яримми, икки қадамми нарида Ботир турарди. Ўғли
томон қучоқ очиб бораётганди, у нимадир деди-да, учиб кетди. Нима деди? Нима?
Ҳеч нарса? Йўқ, лаблари қимирлаганини аниқ кўрди. Нега уни тўхтатиб қолмадинг,
Аноржон? Нега ақалли бир мартагина бағрингга босмадинг?
Аноржон ўғли учиб кетмасдан олдин ой хирагина ёриштириб турган, энди зим
зиё қоронғи ҳовлининг у томон, бу томонига югурди. Учай, ўғлининг ортидан етиб
олай деса, қаноти йўқ. Э, шошма-шошма, Норбой, сен туш кўраётгандинг, жанг
майдонида битта ўзинг турардинг, тўрт томонингда чўзилиб ётган қизларнинг
кўзлари атрофингни қуршаб келишарди. Таъна ёғдириб! Тушнинг давомини ўнгим,
дея ўйлама! Уйғон, Норбой, уйғон!
Аноржон уйга қайтиб кириб, бўшашибгина устига кўрпа тортаркан, ўғлининг
овози қулоқларини тешаёзди: “Гул қизларнинг уволига қолманг!”
Минг азобда тонг оттирган Аноржон отасининг маъноли йўталганини эшитиб,
ташқарига чиқди.– Ассалому алайкум, ота.– Ваалайкум ассалом, Норбой. Менга қара! Кўзларинг қизариб кетибди.
Ухламадингми?– Йўқ, ота, ухладим, яхши ухладим.
54
Шарқ юлдузи
Қоришқи– Бўпти. Намозингни ўқигин, кейин гаплашамиз.
Отаси бир гапни айтдими, уни қилмай қўймайди. “Кейин гаплашамиз”, дедими,
демак айтадиган гапи бор. Намоздан сўнг сигир соғаётганда, чой қайнатиб,
дастурхон ёзаётганда ҳам, Аноржон отасининг оғзини пойлади. “Яхши ухладим”,
деганда отаси маъноли қилиб, “бўпти”, дедими, демак тонгга яқин ухлаганини ва
чўчиб уйғонганини сезган. – Киртайган кўзларинг ухламаганингни айтяпти-ку, Норбой, – отасига ялт этиб
қараган Аноржон отаси унинг кўнглидан нима ўтаётганини сезганини билиб,
қўлидаги пиёлага тикилди. – Қўрбоши оғирроқ топшириқ бердими? – отаси косадаги сутга нон тўғради. –
Уддасидан чиқа олмасанг, очиғини айтавер.– Ота, мен ўзимни ўйлаганим йўқ. Агар қизларимдан биронтаси жангда… Ота,
мен ҳеч бир она менинг ҳолимга тушишини истамайман.– Худойим Ботиржонимни жаннатга раво кўрди. Ҳақ йўлида шаҳид кетди.
Уйқусирадимми, ҳали унинг овозини эшитгандайин бўлдим.
“Ота, нима дедингиз? Наҳотки, мен туш деб ўйлаганим ўнгим бўлса? Ё ота-бола
икковимиз бир хил туш кўрдикми?”– Аслида бу дунёда биз тушунтириб бера олмайдиган сирлар кўп. Лекин хаёлга
берилиб кетиб, ерда туриб, осмонда учгандайин бўламиз, қўлимизда сув тўла
пиёла, чанқаб, томоғимиз қуригандайин бўлади. Хаёлингдан яхшироқ дўст йўқ,
хаёлингдан ёмонроқ душман топилмайди. Э, нималарни айтмоқчиману, лекин
қурғур тил қаёқдаги гапларни айтяпти. Шундай қилиб, Қўрбоши сени шунчаки
чақиртирмагандир. Агар сени ва қизларингни жангда қатнашишини истамаса,
ўн беш чақирим нарига чақиртирмаган бўларди. Демак, сенга вазифа берган.
Шундайми?– Шундай, ота.– Энди мени яхшироқ эшит! Қизларингни имтиҳон қилдик. Бири биридан эпчил,
бири биридан довюрак. Кўзларида ўт кўрдим. Майли, шунда ҳам уларга жанг оғир
бўлишини, уруш кўрган душман кучли, раҳмсиз эканлигини айт. Яхшилаб англат!
Ўз ери учун жанг қилаётганини ич-ичидан англаган жангчи қўрқув нималигини
билмайди. Мен қизларингга юрт нималигини, унинг учун қон тўкиш нималигини
ўргатганингга ишонаман, Норбой! – Ота, мен қизларимга ишонаман. Лекин, яхши биласиз, машқ бошқа, жанг
бошқа. Мен қизларга ўлимни бўйинга олган одамгина қирғинбарот жангга
киришини тушунтиришга уринганман. Лекин мени ҳозир бошқа нарса қийнаяпти,
ота. Ўғлим… Неварангиз негадир безовта. У менга нимадир демоқчи бўлди.
Қулоқларим том битганмиди, гапини эшита олмадим. Ота, айтинг, нима қилсам,
Ботиримнинг руҳи безовта бўлмайди? Ўша… Ўша… Совуқ қабрга қўйилган кундан
буён ичимга алам, чидаб бўлмас алам ин қурган.– Алам, дедингми, Норбой? Мени яхшилаб эшит! Сенга илгариям айтганман:
жанг майдонига кирганингда аламингни унут! Кўринмас ёқларга, қайтиб келмас
ёқларга улоқтириб ташла! Ички алам қўлингни боғлаб қўяди. Сен ўғлингни
хунини олишни эмас, балки душман муқаддас тупроғимизни ифлос оёғи билан
босмаслигини ўйла! Тушундингми? Ҳақ йўлида қўлингга қурол олсанг, у нишонга
тўғри тегади. Ҳа, яна йигирма нафар қизнинг ҳаётига ҳам масъул эканингни асло
унутма! Ол, сутни ич, совиб қолди.
№ 11 2024 55
Ўринбой УСМОНОВ
Отаси дуо ўқиб, Аноржон дастурхонни йиғиштирар экан, ташқаридан овоз
эшитилди:– Додхо опа! Устоз!
Нургул! Келгани яхши бўлди. Машқжойга бораверишда унга йўл-йўлакай
отасининг гапларини айтади. Қани, нима деркин? Гаплари бир жойдан чиқса,
кейин иккови қолган қизларга душманнинг қишлоққа ҳужум қилишга тайёргарлик
кўраётганлигини айтишади.
Нургул икковлари қир устидаги машқжойга етиб боришганда, ўн тўққизта
қизнинг бири – Янглишой пастда, қолган ҳаммаси от устида қиличбозлик қиларди.
Уларни кўрган қизлар қиличбозликни тўхтатиб, отдан тушишди.– Қизлар, мен ҳаммаларингдан хурсандман, имтиҳондан яхши ўтдиларинг, –
Аноржон устма-уст раҳмат айтаётган қизларга бирма-бир разм солди. – Энди
олдимизда бошқа бир катта имтиҳон турибди. Агар душман Ошавага кўз олайтирса,
биз ҳам эркаклар билан бирга жанг қиламиз.
– Биз тайёрмиз! – Қиличимни ўткирлаб қўйганман. – Милтиқларимиз ўқланган!
Қизлар Аноржоннинг гапини бўлиб қўйишди.– Ўтюрак қизларим, мен сизларга ишонаман. Қўрбоши бизни четга суриб
қўймади, муҳим топшириқ берди, – Аноржон бир зум жим қолди. – Агар тайёр
бўлсаларинг, ҳар бирларинг билан алоҳида-алоҳида гаплашаман.
Нургул Аноржонга ялт этиб қаради-ю, унинг кўзларидаги меҳрни кўриб,
кўнглида ғимирлаган “Нега ҳамма билан баравар гаплашмайсиз”, деган саволни
ичига ютди.– Нургул, сен ўн бешта қиз билан машқни давом эттириб тур. Мен аввалига
Янишой, Ҳидоят, Қумри ва Ҳалима билан гаплашиб оламан. Ҳалима, менга яқинроқ
кел.
Нургул ўн бешта қизни отга минишга буюриб, машқни давом эттириш учун
бошлаб кетар экан, Аноржоннинг кейинги қарорига ҳам ҳайрон бўларди: “Ҳалима
бизга энг кейин қўшилган қизлардан бўлса, нега устоз энг аввал айнан у билан
гаплашмоқчи? Янишойдан бошқа яна икки қиз – Ҳидоят ва Қумри ҳам янгилардан
ку! Ё Қўрбоши имтиҳон куни мақтаб, кейин янги қизлар ҳақида бошқача гап
айтдими? Йўқ, агар шундай бўлса, нега додхо Янишойни ҳам ажратиб олди?
Шошма, Янишой янги қизларга устозлик қилаётганди-ку! Балки…”
Нургул Аноржон ўзидан бошқа ҳамма қизлар билан гаплашиб бўлганда ҳам,
саволига жавоб топа олмади. Додхо суҳбатидан бири ўйланиб, бирининг кўзи
чақнаб қайтган қизлардан суриштиришни одобсизлик деб билди. Лекин қизларни
кузатар экан, додхонинг жиддий гапи борлигини сезди.– Нургул, Азамат сенга ҳеч нарса демадими?
Аноржоннинг кутилмаган саволи Нургул у билан ёлғиз суҳбатлашганда
айтмоқчи бўлган гапларини тумтарақай қилиб юборди.– Йўқ, устоз. Мен уни уч кундан буён кўрганим йўқ.– Нургул, Янишой икковларингдан миннатдорман. Агар мен учар қуш бўлсам,
сизлар икки қанотимсизлар. Қайси қиз билан ёлғиз гаплашмайин, биронтаси жанг
қилишга тайёр эмасман, демади. Мен улардан очиқчасига сўрадим. Биронтаси
дудуқланмади, қўл-оёғи титрамади. Душманнинг Ошавани босиб олмоқчи
эканлигини эшитиб, ҳаммасининг кўзи ёнди. Мен қизларга машқ қилиш бошқа,
56
Шарқ юлдузи
Қоришқи
ҳақиқий жанг бошқа эканлигини тушунтиришга ҳаракат қилдим. Нургул, мен
сендан жанг қилишга тайёрмисан, душманни кўрганингда қўлинг қалтираб,
ўқинг хато кетмайдими, қиличингни тушириб юбормайсанми, деб сўрамайман.
Ҳа, бошқа қизларга берган саволимни сенга бермайман. Лекин билиб қўйганинг
яхши – бизнинг олдимизда оғир синов турибди. Балки шу келаётган жума куни
душман қишлоғимизга ҳужум қилар. Хўш, нима қиламиз? Урушамизми?– Устоз, одам ўз қанотига ҳам шундай савол берадими?– Тўғри айтасан, қанотига ишонмаган қуш уча олмайди. Раҳмат, Нургул.
Душманнинг жума куни қилич қайраб келишини фақат сен ва Янишойга айтдим.
Қолган қизлардан агар душман ҳужум қилиб қолса, урушишга тайёрмисизлар, деб
сўрадим. Уларга Ҳақ йўлида қурол тутган жангчи қўрқув нима билмаслигини, юрт
учун ҳалок бўлган аскар шаҳид кетишини уқтиришга уриндим.– Уқишдими?– Менимча, қизларимизнинг ҳаммаси Ошава учун, бобо-ю бобокалонлари ери
учун жон беришга тайёр. Лекин барибир сен яна бир марта қизлар кўнглига қўл
солиб кўргил. Қайси бирида заррача иккиланиш сезсанг, менга айт.– Бош устига!– Энди қизларни менинг олдимга бошлаб кел.
Нургулнинг ортидан отдан тушган қизлар, унинг ишораси билан Аноржоннинг
атрофида давра қуришди.– Қизлар, бугунги машқ тамом. Агар чарчамаган бўлсаларинг, мен сизларга бир
ҳикоя айтиб бераман. Йўқ, аслида ҳикоя эмас, бўлган воқеа.
Аввалига Нургул, сўнгра бошқа қизлар Аноржонга яқинроқ сурилишди.– Бу воқеа узоқ йиллар олдин бўлиб ўтган. Бизнинг юртимизда довруғи дунёга
кетган малика яшар экан. У кўчманчи элнинг подшоси бўлган экан. Оти Тўмарис
бўлса-да, ўз эли ва бошқа эллар ҳам “Саҳро маликаси” деб аташар экан.
Нургул бу қадимий ҳикояни эшитганди. Балки бошқа қизлар ҳам эшитишгандир?
Лекин нега додхо машқни тўхтатиб, ҳикоя айтишни бошлади? Нургул кўзларини
юмганча ҳикоя қилаётган додхога тикилар экан, унга меҳри ошиб кетди.
Тонг оқара бошлади. Ана ҳалигина қорайиб, элас-элас кўзга ташланаётган
дарахтларнинг ҳатто баргларича кўринмоқда. Лекин негадир ҳамон Дамариқ
томондан ҳеч қандай овоз эшитилмаяпти. Нима бўлдийкин? Душман ғафлат
уйқусида ётганида аскарларимиз таппа босишдими? Унда нега ҳатто ҳайқириқлар
эшитилмаяпти? Жон талвасасидаги овозлар ҳам. Ё балки… Балки босқинчилар
Дамариққа келишмагандир. Режалари ўзгарган бўлиши мумкин-ку! Ё…
Аноржон хаёлида ўрмалаган тахминдан чўчиб кетди. Душман хаёлни ҳайдаш
учун Нургулни чақирди. – Нургул, Дамариқ томонга одам юборсаммикан?– Нега, устоз?– Шу пайтгача жимжитлик. Тўғриси, негадир ичим ғаш. Қўрбоши юлдузлар
битта-битта йўқолаётган пайтда ҳужум қиламиз деганди. Ана, қара, кўкда биттаям
юлдуз қолмади. – Додхо опа, мен бошқа нарсани ўйлаяпман: Қўрбоши бобо бизни аяш учун
атайлаб тоғ томонга чиқариб юбориб, ўзлари урушмоқчилар, шекилли.
№ 11 2024 57
Ўринбой УСМОНОВ– Э, йўқ, кел, миямиздаги ёвни ҳайдайлик. Агар, сен ва менинг заррача
хавотирланганимизни сезишса, қизларнинг руҳини синдириб қўямиз. Биз ҳар
қандай ҳолатга тайёр туришимиз шарт. На кўзимиз, на тилимиз бизга хиёнат
қилишмасин.– Қандай хиёнат, устоз?
Аноржон жилмайганча жавобга лаб жуфтлаганди, Дамариқ томондан устма-уст
милтиқ овозлари эшитилди. “Урҳо-ур” милтиқ овозларини босиб кетди.– Нургул, бор, қизларнинг ўзларига сездирмасдан, текшириб чиқ. Қайси
бирининг кўзида қўрқув кўрсанг, менга айт.– Хўп бўлади, додхо!
Атроф-теварак бутунлай ёришиб, қуёш Бобоиоб тепасига чиқиб олганда, милтиқ
овозлари тўхтади.
Аноржон отига минди, ўн-ўн беш қадам чоптириб бормасдан, Учқурнинг
бошини бурди. Милтиқ овозларидан сўнг “урҳо-ур” ҳам тиниб қолганидан
хавотирга тушди. Э, ана милтиқлар яна отила бошлади-ку. Аноржон яхшилаб
қулоқ солди. Бошқачароқ овоз, қорамилтиқникига ўхшамайди. Ишқилиб… Худди
шу асно унинг ичини кемира бошлаган ғашликни тасдиқлагандайин ҳавога мушак
отилди.– Устоз, додхо опа, нима бўлдийкин? – қизлар томондан чопганича келган
Нургул Аноржонни ўзига келтирди.– Ишқилиб, иккинчи мушак отилмасин, – Аноржон тилига чиққан тилагини
Нургул бошқача англаб қолишидан хавотирланиб, овозини ўзгартирди, – Нургул,
бор, қизларни тайёрла! Иккинчи мушак отилиши билан ҳужумга ўтамиз!
Аноржоннинг кескин, жаранглаган овозидан ҳушёр тортган Нургул “Хўп
бўлади”, деганча ортига бурилиб, келган жойи томон югурганча кетди.
“Агар бизникилар қийин аҳволда қолишмаса, мушак отилмас эди. Аллоҳим,
Қўрбоши бобога, йигитларга мадад бергин! Демак, Қўрбоши ҳамма нарсани
ҳисобга олган. Душманнинг икки баравар кучи кўп аскарларига қарши курашиш
осон бўлмаслигини ўйлаган. Агар Азаматнинг йигитлари… Йўқ! Қизлар билан
гаплашиб олишим зарур”. – Қизлар, йигитларимиз зўр. Бизга иш қолдиришмайди. Лекин биз жангга тайёр
туришимиз керак!
Аноржон сўзлар экан, қизларга бир-бир назар солди. Ва бирпас олдин улар
ҳақида хаёлига келган гапдан уялиб кетди. Чақноқ кўзлардан кўз олиб қочишга
уринди. – Устоз, мушак отилмаса, отилмас! Менга рухсат беринг, Дамариқ томонга
борайин. Душманнинг биттагинасини ўлдирсам, отам гўрида тинч ётади!
Аноржон қўлига қилич олиб, ўйната бошлаган қизга нима дейишини ўйлар экан,
кўз ўнгида бошига хамирсалла кийдирилиб, жазиллаган ёғ қуйилган отаси келди.
Ҳидоят опаси Ибодатдан қолишмас эканми? Отасининг қасосини олиш учун бор
вужуди ёнаётган фарзандни тўхтатиб бўлар эканми? – Ҳидоят, сен албатта отангнинг ўчини оласан. Лекин ҳамма нарсанинг вақт
соати бор. Ҳаммамиз буйруқни бажаришга мажбурмиз. Сен каби қасос ўтида
ёнаётганлар кўп. Лекин кутишдан бошқа иложимиз йўқ.
Ҳидоят илтижо ёғилаётган кўзларини Аноржондан узмасдан, ютинганча
қиличини қинига солди.
58
Шарқ юлдузи
Қоришқи– Ўч оламиз, Ҳидоят, ўч оламиз! Фақат… – Аноржон Қўрбошининг сўзлари
тилига қандай чиққанини сезмай қолди. – Биз ҳақмиз, бизга Ҳақнинг ўзи ёр бўлади!
Йигирма нафар қиз баб-баравар такрорлашди: Биз ҳақмиз, бизга Ҳақнинг ўзи
ёр бўлади!– Энди милтиқларингни, ўқларингни яна бир марта текшириб чиқинглар!
Қизлар текширилган милтиқларини елкаларига осишар экан, визиллаган мушак
осмон бағрини ёрди.– Қани, отга мининглар, – Аноржон яна Қўрбошининг гапларини такрор лади. –
Отлар туёғи тагидан кўтарилган тўзондан душман ваҳимага тушсин, ўтакаси ёрилсин!
Дамариқ боғи чеккасида дарахтлар томон ўқ узаётган душман аскарлари
қўриниши билан Аноржон буйруқ берди: Аниқ нишонга олиб ўқ узинглар!
Бирданига ўнтача аскар кесилган дарахтдай йиқилди. Отлар дупурини эшитган
беш-олтитаси боғ томонга қараб қочди. Йигирмата қоп-қора от устида юзига
боғланган рўмол ортида фақат ғазаб тўлган кўзлари кўринаётган чавандозлар
“урҳо-ур”лаб ўқ ёғдириб келишарди. – Нега ерга қапишиб олдинг?
Ўрис аскарларининг каттаси шекилли, бошини кўтармасдан ётган одамларини
қаторасига тепа кетди.– Милтиғингни қўлингга ол! От! Нега қўлинг қалтирайди? – Юзбоши, амазонкалар ернинг тагидан чиқишдими, отлар эзғилаб ташламас
дан олдин тезроқ қочайлик, – охирги тепкини еган аскар милтиғини судраганча
орқага қараб эмаклади.
Юзбоши аскарни яна тепиш учун оёқ кўтарар экан, пешонасидан ўқ еб ортига
қулади. Ундан орқароқда турган, чавандозлар томон ўқ узаётган ўн чоғли аскар
пана жой излаб ўрмалаб кетишди.
Боққа кириб кетган аскарлардан уч-тўрттаси орқасига қарамасдан қочиб чиқди.
Шу заҳоти олдиндаги аскар кўкрагини чангаллаб йиқилди. Биттасининг қўлида оқ
бир нарса ҳилпиради.– Додхо, отишни тўхтатинглар, улар таслим бўлишмоқчи!
Аноржон боғ томонда кўринган Қўрбошининг буйруғини бажарганча, чавандоз
қизлар ҳамон отишда давом этаётган беш-олти аскарни қуршаб олиб, чопиб
ташлашди. – Балли, додхо, айни вақтида етиб келдинглар, – Қўрбоши ўнг қўлини баланд
кўтарди. – Азамат, йигитларинг билан анови ерга бағрини бериб ётган аскарларни
бир-бир текшириб чиқинглар. Ярадори бўлса, ярасини боғланглар.
Ҳамон ҳарсиллаши босилмаётган Аноржон ҳар икки-уч қадамда бошини
кўтармасдан чўзилиб ётган аскарларни бир-бир кўтариб текшираётган Азаматни
кузатар экан, унга ҳеч нарса бўлмаганидан суюнарди. Азамат эса, тез-тез чавандоз
қизлар томон кўз ташларди. “Нургулни излаяпти. Лекин ҳаммаси бир хилда
кийинган, юзлари тўсилган йигирмата қиз орасидан Нургулни таниб олармикан”. – Худога шукр!
Аноржон ялт этиб орқасига қараб, Азаматга тикилганча турган Нургулни кўрди.
Энди унга сўз қотмоқчи эди, боғдан бирин-кетин отаси, Бозор мерган, Сафар
мерган чиқиб келишди. Аноржон улар томон чопиб борди.–
Қизларингнинг ҳаммаси соғ-омонми? – полвон елкасига бош қўйган
Аноржонни саволга тутди. – Қўрқишмадими?
№ 11 2024 59
Ўринбой УСМОНОВ– Нега қўрқишади, полвон ака, қўрқитишди, қоришқилар ўрисларнинг ўтакасини
ёришди. Йигирма битта отнинг баравар кишнаши бир ёқда, қизларнинг урҳо-ури
бир ёқда. Еру кўкни зириллатиб, туёқлари тагидаги тупроқни қўпориб келган
отларни кўрган лаънатилар иштонларини ҳўллаб қўйишди. Қўллари қалтираб,
тепкини боса олмай қолишди. – Сафар мерган хохолаб кулди.
Аноржон отаси ва икки мерганга эргашиб, Қўрбоши томон юрди. Қўрбоши
қаршисида чўккалаб турган, қўл-оёқлари тўхтовсиз қалтираётган, ҳали оқ байроқ
кўтариб чиққан аскарлардан биттаси йиғлаганча нималар дерди.– Ҳей, ит эмган, овозингни ўчир! Агар ўчирмасанг, мана мен ўчираман!
Қиличини яланғочлаб асирлар томон ташланган Бозор мерганни Қўрбошининг
гулдураган овози тўхтатди:– Мерган, қиличингизни қинига солинг! Бошқалар билмаса-да, асирларга зулм
қилмасликни сиз яхши биласиз!– Қўрбоши, дарров эсингиздан чиқдими, Облиқдаги жангда яраланган, қони
чакиллаб оқиб турган икки аскаримизни асир олишганда манови ифлослар
нима қилишганини айтганимни унутдингизми? Уларнинг милтиқ қўндоғи билан
ўлгудайин уриб, сўнг нақ юракларига найза санчишаётганда, мен яширинган
жойимда қўлимдан ҳеч нарса келмаётгани учун аламдан бошимга муштлаганман.– Мерган, мен ҳеч нарсани унутганим йўқ. Лекин ваҳший ҳайвон қилган ишни
сиз ва биз қилсак, нима бўлади? Айтинг, ўшанда биз ҳам ваҳшийга айланмаймизми?
Ана қаранг, у хотинлардек йиғлаяпти, – Қўрбоши ниманидир эслагандайин Аноржон
томон ўгирилди. – Қоришқи, нега куляпсан, энди бу… суяксиз тил ўрганиб қолган. – Қўрбоши, ана кўриб турибсиз, йиғлоқи эркаклар ҳам бор, – Аноржон яна
кулди.–
Бор. Лекин бу йиғлоқининг нима деётганини сира тушунмаяпман.
Ялинаётганини, ёлвораётганини сезиб турибману, лекин… Э, бўлди, орамизда
ўрисчани биладиганлар бор-ку! Азамат, қанисан?!
Азамат ёнидаги йигитга ниманидир тайинлаб, Қўрбошининг олдига чопиб
келди.– Лаббай, қўрбоши.– Азамат, қорахитойлик иккита йигитингнинг биттаси ўрисчани билармиди?– Холмуродни айтяпсизми? Ҳа, ўрис шаҳрида юрганида ғужуллашишни
ўрганган.– Қани у, соғ-омонми?– Боғда яраланганларнинг ярасини боғлаётганлар орасида.– Бор, уни топиб кел!– Хўп бўлади!
Азамат боғдан бошлаб чиққан йигит ҳамон йиғламсираётган асирнинг гапига
қулоқ солди.– Холмурод, бу хотинчалиш нима деяпти?– Қўрбоши бобо, уни урушга зўрлаб кетишганмиш, шунча жангда қатнашиб,
биттаям одамни ўлдирмаганмиш, агар ўлиб кетса, тўртта боласини ким боқармиш.
Яна касал онаси бор экан.– Қўрбоши, бунга ишонманг, тулкилик қиляпти, – Бозор мерганнинг тишлари
ғижиллаб кетди.– Холмурод, сен манови йиғлоқига гапларимни яхшилаб тушунтир: тўғри
катталарининг олдига борсин, фақат уч нафар аскар тирик қолганини, қолганлари
ўлганини айтсин. У ёқдан отарава, эшакарава олиб келсин. Камида олтмиш
60
Шарқ юлдузи
Қоришқи
етмишта. Ҳа, ўликларни олиб кетишга келадиган одамларнинг биронтасига зиён
заҳмат етказилмаслигини айтсин.
Холмурод Қўрбошининг сўзларини ўгирар экан, икки юзини сепкил босган аскар
енги билан кўзёшларини артди. Ўрнидан туриб, нималардир деганча Қўрбошига
ерга боши теккудайин таъзим қила бошлади.– Қўрбоши бобо, у сизга миннатдорлик билдиряпти. Оти Матвей экан.–
Шунақами? Унга айт: у ёққа битта ўзи боради. Араваларни олиб келгач,
манови икки шеригини ҳам қўйворамиз.
Матвей Холмуроднинг гапини эшитиб, нималардир деди.– У йўл анча узоқ, битта от беришсин, қайтариб келмасам, Худо урсин, деяпти.– Майли, унга айт, от эмас, битта эшак берамиз, бу ёғи пастлик, бир соатда
катталарининг олдига етиб боради.
Қўрбошининг ишораси билан тезда битта эшак топиб келишди. Тўсатдан эшак
ҳанграганди, у томон бораётган сепкилли аскар ўзини орқага ташлади.– Холмурод, унга тушунтир, эшакка минмасдан олдин, ҳўл иштонини ечиб,
анови ўлик шерикларидан биронтасиникини кийиб олсин!
Бозор мерган хохолаб кулди. Унга қўшилган бошқа йигитларнинг кулгисидан
чўчиган сепкилли қўрқа-писа эшак томон юрди.
Эшак кўздан йўқолгач, Қўрбоши Холмуродни чақирди.– Мени яхшилаб эшит: ёнингга икки йигитни ол, ановининг ортидан ўзига
сездирмасдан кузатиб боринглар. Қамишқўрғон17дан бошқа томон бурилса,
қўлларини орқасига боғлаб, оёғим остига келтириб ташланглар!
Қўрбоши Холмуроднинг шериклари томон яқинлашишигача кузатиб турди-да,
Азаматни имлади.– Азамат, йигитлар боғдаги ишларини давом эттираверишсин. Сен тезда бу ерга
юзбошилар, ўнбошиларни тўпла.
Орадан бир пиёла чой ичгулик вақт ўтмасдан юзбошилар, ўнбошилар
Қўрбошининг атрофида давра қуришди. Қўрбоши Аноржонга Эшмат понсод ва
Холтурсун18нинг ёнидан жой кўрсатди.– Полвон ака, сиз нега четда турибсиз, келинг, менинг ёнимга ўтиринг!
Аноржон отасининг тортиниброқ Қўрбошининг ёнига ўтираётганини кузатар
экан, ундан олдин ўтириб олганидан дувва қизарди.
Даврадагиларнинг ҳаммаси Қўрбошининг оғзидан кўз узмай ўтирарди. Лекин
у ҳадеганда гап бошламади. Боғ тарафдан чиққан Азамат астагина нималарнидир
айтгач, устма-уст томоқ қирди-да, негадир “уҳ” тортганча гап бошлади:– Жанг биз кутганимиздан ҳам оғир бўлди, – Қўрбоши муштига тикилганча
жим қолди. Даврадагиларга қараб эмас, ерга тикилганча сўзини давом эттирди. –
Ҳа, оғир жанг бўлди. Саккиз нафар аскаримиздан айрилдик. Ўн битта аскар
яраланган… Бунда… Менинг айбим бор… Душман ҳеч нарсадан бехабар, ғафлат
босиб ухлайверади, деб ўйлабман. Тўрт томонидан ўраб олиб, қириб ташлашни
режа қилгандим. Душманнинг уруш кўрганлигини билардим, лекин Дамариқнинг
тўрт тарафига соқчи қўйишини ҳисобга олмабман. Тўғри, йўлимизда учраган
биринчи соқчини ер тишлатдик. Унини чиқармасдан. Лекин ундан йигирма қадам
нарида яна битта соқчи, ўттиз қадамча нарида яна бошқаси турган экан. Ана шу
17
Қамишқўрғон – Тожикистон Республикасининг Суғд вилояти, Ашт ноҳияси (тумани)даги
қишлоқ.
18 Холтурсун – Ошава мудофааси фаол қатнашчилари.
№ 11 2024 61
Ўринбой УСМОНОВ
исковичлар ғизиллаганча хабар беришгач, уйқудан уйғониб қолган аскарлар
дарахтлар ортига яшириниб ўқ узишни бошлашди. Устига ўқимиз тугаб қолди.
Душман буни сезиб қолиб ҳужумга ўтди. Чекинишга мажбур бўлдик. Агар мулла
Пирниёзнинг ўғли Эгамберди ва у тенгқурлари ўқ-дори етказиб беришмаганда, яна
қанча баҳодирларни бой берармидик. Мушак отилиши билан Азамат йигитлари
билан Орқакўча томондан етиб келди. Ортидан Қоришқининг қизлари. Назаримда
отлиқ қизлар эмас, қоп-қора қуюн бостириб келаётганди. Ўтакаси ёрилган ўрислар
сичқонга айланишди… Қоришқи, додхо, отангга балли, шерюрак, бургутмисол
қизларингнинг ҳам оталарига балли!
Қўрбоши гапини давом эттирар экан, Аноржон яна қип-қизариб кетиб,
манглайини дувва тер босди. Шу чоғ ўрнидан отилиб туриб, қизлари томон
чопганича боргиси, Қўрбошининг гапларини айтиб, ҳар бирини қайта-қайта
бағрига босгиси келарди.– Азамат, йигитларинг билан шаҳидларни уй-уйига олиб борасанлар. Икки
соатдан кейин – намоз вақти. Майитлар сувга олингач, мачитга етказиб келасизлар.
Жаназа мачитда ўқилади. Пешнамоз қиламиз. Холтурсун, сиз йигитларингиз билан
шу ерда қоласиз. Қоришқининг қизлари ҳам сиз билан қолади. Эҳтиёт шарт, ҳушёр
туринглар. Лекин асирларнинг бошидан бир туки тўкилмасин. Ўликлар араваларга
ортилгач, асирлар аравакашлар билан бирга кетишсин.
Қўрбоши Дамариқ боғидан замбил кўтариб чиқаётган йигитларни кўриб сўзини
йўқотди.
Бир-икки, уч… саккизта замбил. Бўлди, бўлди, энди биттаям замбил кўтариб
чиқишмасин. Аноржон ўзи ва замбиллар аро кезинаётган йигирма жуфт кўздан
нигоҳини олиб қочишга уринар экан, ич-ичидан отилиб чиқаётган ўкирикни
қайтаришга куч топа олди. Қуруқшаб қолган лабларидан эса, илтижоли сўзлар
тўхтовсиз узиларди: “Аллоҳим дунёдаги бирон онаизор бошига фарзанд доғини
солма!”
Қўлидаги қоғозни ўқиркан, Скобелев19нинг ранги эгнидаги оппоқ мундиридан
ҳам оқариб кетди. Бурун катаклари керилди. Қўлига қўшилиб, қоғоз ҳам титради.
У тик турганича ўзидан кўзини узмаётган, елкалари қисилаётган Пичугин20га қараб
ўшқирди.
19 Скобелев – Михаил Дмитриевич Скобелев, генерал-майор. Россия империясининг Қўқон, Хива
хонликлари ерларини босиб олишда, 1877–1878 йилдаги Рус-турк урушида қатнашган. 1843 йилда
Россиянинг Санкт-Петербург шаҳрида туғилган. 1882 йилда Москва шаҳрида вафот этган. XIX аср
нинг 70-йиллари ўртасида Қўқон хони Насриддинхон ва Россия орасида келишув шартномаси тузил
гач, Сирдарёнинг ўнг томони Россияга ўтиб, Наманган бўлими тузилади. Скобелев мазкур бўлимга
бошчилик қилади. Қўқон хонлиги қўшинларига қарши курашдаги иштироки учун Скобелев “Жасур
лиги учун” деб ёзилган олтин қилич билан мукофотланади. Бундан ташқари 3-даражали муқаддас
Владимир ва 3-даражали муқаддас Георгий орденлари билан тақдирланади. Янги ташкил этилган
Фарғона вилояти ҳарбий губернатори қилиб тайинланади.
20 Пичугин – полковник, русларнинг Сирдарёнинг ўнг соҳилидаги Оқжар отряди бошлиғи. Фон
Кауфман буйруғи билан тузилган бу отряд олдига Сирдарё кечувидан Наманганнинг Поп қишлоғигача
ва ҳозирги Тожикистон Республикаси Суғд вилоятининг Қамишқўрғон қишлоғигача бўлган ҳудудни,
шунингдек, Қурама тоғи жанубий-шарқий ёнбағирларини назорат қилиш топширилган.
Пичугин отряди Сирдарёнинг ҳар икки соҳилидаги аҳоли манзилларида жазолаш операциялари
ни ўтказган. Пичугин ўзининг шафқатсизлиги, қуролсиз одамларни, кексалар, аёллар ва болаларни
ҳам қириб ташлаши билан танилган.
62
Шарқ юлдузи
–
Қоришқи
Нимайдинг? Пичуга!21 Сен ҳалигача ўша миттигина қушчалигингча
қолибсан!
Пичугин қўлидаги қоғозни ғижимлаётган Скобелевга чўчинқираш аралаш
норози қараганча ўзини орқага ташлади. Кураклари деворга бориб урилди.– Ди… Ди… Дмитрий Иванович… Мени ҳақорат қилманг!– Нима?! – Скобелев ғижимланган қоғозни думалоқлади-да, Пичугинга қараб
отди. – Ол, матоҳингни! Кетингга тиқиб қўй!
Қоғозни илиб олган Пичугин нималардир демоқчи бўлар, лекин тили айланмасди.– Пичуга! Агар, шу рапортинг Кауфманнинг қўлига етиб борса, биласанми, нима
қилади? Сен-ку, сен, жанггоҳларда доим ғалаба байроғини кўтариб, оқпошшодан
нуқул мақтов эшитган мендек лашкарбошини ҳам аяб ўтирмайди. Ҳамма
мукофотларимни – орденлардан тортиб, қимматбаҳо қиличларимгача тортиб олиб,
тиқадиган жойига тиқиб қўяди.
Скобелев хонада айлана бошлади. Айланди-айланди-да, бошини қуйи эгганча
кўзларини олиб қочаётган Пичугиннинг қаршисида тўхтади.– Дмитрий Иванович! Ҳурматли бошлиқ…
Пичугиннинг нега ёлбораётганини тушуниб қолган Скобелев унинг ёқасига
етай деб қолган қўлини тортиб олди.– Менга қара! Сен нималарни ёзганингни биласанми? – Скобелев титраётган
қўлларини қаерга яширишини билмасди.– Мен… Мен бўлган воқеани ёздим.– Бўлган воқеани де! Битта қишлоқча остонасидан ўтолмай, икки юзга яқин
аскар ўлиб кетадими? Қора милтиқдан, ўтмас қиличидан бошқа қуроли йўқ тўртта
сартга кучинг етмадими? Ўшанча аскардан атиги уч киши тирик қоладими? Яна
уларнинг биттаси – тилмоч! Ҳой, менга қара, кўзимга қараб гапир, нега жангга
тилмочни юбординг? Битта тилмоч юзта аскарга тенглигини биласанми?– Мен… Мен… Уни сартларнинг ўз тилларида таслим бўлишга ундашини
кутгандим…– Қаеринг билан ўйлагансан? Хўш, айт-чи, сартлар таслим бўлишдими?
Сен таслим бўлдинг, сен! Ўша тилмочинг сартларнинг тилида ақалли бир оғиз
гапирмабди-ку!– Ким айтди?– Ишинг бўлмасин!– Бўлмаса-бўлмас. Агар, ўша жангда ўзим қўмондонлик қилганимда, бошқача
бўларди.– Сен … Пичуга… Сартлар айтмоқчи, отдан тушсанг ҳам, узангидан тушмайсан.– Айбдорман, ҳурматли бошлиқ, айбдорман.– Ана энди ўзингга келдинг. Айбдорсан, айбингни қонинг билан ювасан.
Кейинги жангга сен ўзинг раҳбарлик қиласан. Кўрамиз, яна қанақа баҳона ўйлаб
топаркансан!– Мен… Айбимни юваман. Менга ишонсангиз бўлди. Сартларни, ўша лаънати
ошаваликларни тиз чўктираман. Менга ишонинг, Дмитрий Иванович.– Бор, йўқол, кўзимга кўринма!
Скобелев столга муштлади. Пичугин ерга қараганича хонадан чиқиб кетди.
Скобелев эшик ёпилишини кутиб турди-да, стакандаги сувни бир симиришда
ичиб тугатди. Дераза ёнига бориб, осмонга тикилди. Қатор тикилган баланд
теракларга қараганча жаҳлини босишга ҳаракат қилди.
21 Пичуга – Россияда кўп учрайдиган кичкина, майда қуш.
№ 11 2024 63
Ўринбой УСМОНОВ
…Икки юз нафарга яқин аскар, ўнбоши, юзбоши… Дмитрий Иванович,
сен Пичугани айблаб, ерга киргизиб юбординг. Лекин шунча одамнинг қони
тўкилишида сенинг айбинг йўқми? Нега Ошава жангига тайёргарликни шахсан
текшириб кўрмадинг? Қора милтиқ кўтарган тўдани енгишни писта чаққандек
гап, деб ўйладинг. Хуфиялар айтган гаплар мағзини чақиб кўрмадинг! Ўша
Қўрбоши бобо дегани ким ўзи? Худоёрхон қўшинида хизмат қилган, Туркистонда
бизга қарши урушган, дейишди. Одамларни қуршаб олиб, қириб ташлашга
бошчилик қилган ўшами? Лекин хуфиялар жангчиларимиз Қўрбоши йўқлигида
қишлоққа бостириб киришга уринишганини айтишди-ку! Ҳали Пичугин рапорт
ёзиб келмасидан, хуфиялар нималар бўлганини оқизмай-томизмай пичирлаб
кетишди-ку! Ўша икки метрли, девдек аёл ким экан? Қочиб қутулган аскар
уларни амазонкалар, дедими? Наҳотки унинг гапи рост бўлса? Нимаймиш, бунақа
мерганларни кўрганим йўқ, биттаям ўқлари хато кетмади, ўз кўзим билан кўрдим,
икки ёнимдаги олтита қуролдошим нақ пешонасидан ўқ еб ўлди, дедими? Йўқ,
бўлиши мумкин эмас! Қўрққанга қўша кўринади. Ё ўзини оқлаш учун тўқиб
чиқарган. Лекин тоғ-тошлардаги қишлоқларда сон-саноғи йўқ шайка изғиб юрибди.
Биттаси Облиқдан кочиб келган бек – Тангриберди. Сарвак22да Ботирқул қипчоқ,
Ашт атрофида Исмадиёр тожик, Моргузарда мулла Қўшон, яна Эшбўта қирғиз,
ошавалик Холтурсун бор… Хуфиялар билмагани қанча бўлса… Хайрият ҳам,
улар бирлашишмайди. Ўзи бу Турондагиларнинг ҳаммаси ўзим бўлайга ўхшайди.
Вақтида Чингизга карши бирлашмаганларни энди биз битта-битта ажратиб,
хомлигича еяпмиз. Хивадаги юришларим эсимда. Қўқонни еб бўлай дедик. У
ёғи Помир, Мурғобгача, бу ёғи Авлиёота, жанубда Андижон, Ўшгача бўлган
ҳудудларнинг бир қаричини қолдирмасдан эгаллай, дедик. Ана кейин навбат Бухоро
ва Хивага! Бухоро… Бухоро… Нега фон Кауфман билганларини мен билмайман?
Худоёрхон Тошкентга кетиб, тахтини ўғли Насриддинхон эгаллаганида мен қарсак
чалгандим. Оғзидан онасининг сути кетмаган гўдак хонликнинг ҳамма ерини
қўшқўллаб топширади энди, дегандим. Лекин Кауфман жаноблари, Константин
Петрович билан учрашганимда, нима деди? Кимсан, Туркистон генерал
губернатори хавотирлигини яширмади-ку! Қўқон беклари Насриддинхонни йўлга
солиб, Бухоро амири ва Еттишар ҳукмдори Ёқуббек билан бирлашишга ундашса,
яхши бўлмаслигини айтмадими? Улар бирлашиб олишгач, инглизлар қўллаб
қувватлашса, қудратли кучга айланиб, Туркистондек бой минтақада Россиянинг
оёқ-қўллари титраб қолмасмикан, дедими? Э, мен фон Кауфмандек мулоҳаза
юритиб, бошимни оғритиб ўтирмайман. Оқпошшо менга қўшин берсин, Хиваниям,
Бухорониям эгаллайман! Ие, лабим қийшайиб кетяптими? Ҳа, шошма, Дмитрий,
Хива дейсан, Бухоро дейсан, аввал битта қишлоқчани, Ошавани эгаллагин.
Агар, хуфияларга ишонадиган бўлсам, ошаваликлар аҳил экан. Устига қўрқмас,
жангари, моҳир мерган, чавандоз, қиличбоз… Худоёрхоннинг унча-мунча эмас,
тўрт юз навкари мана шу лаънати Ошавадан бўлгани бекор эмас экан-да… Ҳозир
ўша навкарларнинг юзтаси Қўрбоши галасига қўшилган, дейишади. Агар… Агар,
бошқа қишлоқлардаги шайка бошлиқларининг калласи ишлаб, ошаваликларга
ўхшаб бирлашишса борми… Аҳиллик бор манзилни босиб олиш қийин. Айниқса,
ўлимдан қўрқмайдиган одамлар яшайдиган манзилларни! Дмитрий Иванович,
Пичугинни ерга уришни биласан. Лекин ўзинг нима қиляпсан?!
Давоми бор
22 Тожикистон Республикасининг Суғд вилояти, Ашт ноҳияси (тумани)даги қишлоқ.