Муслимахон МАҲКАМОВА – “Ниҳол” давлат мукофоти совриндори. 1997 йилда
туғилган. Ўзбекистон давлат консерваториясини тамомлаган. Мақолалари республика
матбуотида чоп этилган.
Мусиқа олами жуда кенг ва йўналишлари бисёр. Шу нуқтаи назардан мусиқа
соҳасининг асосий йўналишларидан бири ҳисобланган торли чолғу асбоблари,
хусусан мусиқий таълим муассаларида скрипка чолғусини замонавий инновацион,
рақамли технологиялардан фойдаланган ҳолда ўқитиш масалаларини кўриб
чиқайлик.
Аввало, скрипка чолғуси таълими италян, немис, француз, фин, рус, япон,
АҚШ каби ўзига хос анъана ва услубларга эга мамлакатлар бор. Бу мактабларнинг
барчаси, шубҳасиз, иқтидорли скрипкачиларни тарбиялашда дунёдаги энг етакчи
мактаб ҳасобланади.
Келинг, “инновацион” деб белгиланиши мумкин бўлган мавжуд замонавий
ўқитиш усулларини батафсил кўриб чиқайлик.
Сузуки техникаси (Япония);
П. Ролланд усули (АҚШ);
“Cолоурстрингс” техникаси ёки Кодалй Метҳод (Венгрия, Финляндия);
С. Милтоняннинг гуруҳ импровизацияси усули (Россия);
Сузуки усули. Таниқли япон мусиқачиси ва файласуфи Шиничи Сузуки ва
болаларни скрипка чолғусини ўргатишнинг машҳур услубига бағишланган. Бу усул
дунёда ўйин ўргатишнинг энг кенг тарқалган инновацион усулларидан биридир.
Унинг мусиқий ривожланиш усулларига қарашлари кўпчиликни ҳайратда қолдирди,
аммо натижалар барча кутгандан ошиб кетди. Туғма қобилиятни ривожлантиришга
асосланган Сузуки техникаси кўплаб мамлакатларда қўлланилади, ҳамда у ўзини
самарали ва қизиқарли таълим усули сифатида кўрсатди.
Нейропсихологларнинг фикрига кўра, мусиқий фаолият мия ҳужайралари учун
энг кенг ва қамраб олувчи машғулот сифатида тан олиниши ва улар ўртасидаги
алоқаларни ривожлантириши керак, чунки мия ярим кортекси мусиқани ижро
этишда фаолдир, яъни боланинг барча ҳис-туйғулари ва органлари фаолдир.
Пол Роланд услуби. Ушбу услуб жамоавий ва индивидуал мусиқа яратишнинг
синтезига асосланади. Бу усул кўпинча “юмшоқ рақобат” таърифи билан боғлиқ.
Муайян натижага эришган жамоа аъзосининг муваффақияти дарс давомида
бошқаларга ўрнак бўлади, бироқ бир ўқувчининг хизматларини бундай улуғлаш
фақат дарс давомида сақланиб қолади.
Роланд ўз педагогикасини табиий кундалик ҳаракатлар ва скрипка чалиш
учун зарур бўлган ҳаракатлар ўртасидаги ўхшашликларга асослайди. Бола яхши
тана мувозанатидан фойдаланган ҳолда ва асбобни чалаётганда мушакларнинг
кучланишидан қочиб, чиройли тембр билан ўйнашни ўрганиши мумкин.
Г.Зилвей ва З.Кодай томонидан “Cолорстрингс” услуби. Мазкур услуб
венгриялик скрипка ўқитувчиси Г.Зилвей томонидан ишлаб чиқилган ва Золтан
Кодай мусиқа таълими тизими тамойилларига асосланади. Ушбу “Рангли торлар”
инновацион ўқитиш услуби бутун дунёда ўттиз йилдан ортиқ вақтдан бери
ўрганилиб келинади. Бу услуб З. Кодай китобларида келтирилган тезисларга
асосланади. Бунда ранг ёрдамида ўқув жараёни фаоллашади, у содда, қизиқарли
ва ўқувчилар учун тушунарли бўлади. Ритм, баландлик, интерваллар, мусиқий
саводхонлик элементлари болаларнинг идрок этиш хусусиятларига мос равишда
визуал тарзда тақдим этилади. Бундай тақдимотлар болага, ҳатто скрипка ва торлар
билан биринчи танишишда ҳам, нафақат кўриш қобилиятини ўрганиш, балки
бу жараённи жуда ёқимли ва қизиқарли қилиш имконини беради. Бу скрипкани
ўзлаштириш бўйича кейинги барча ишлар учун асос бўлган чалиш, кўриш ва ўз
куйларини тинглашга уринишлар ўртасидаги илк алоқаларни ўрнатади.
С.Милтоняннинг гуруҳ импровизацияси ва Э.Пудовочкин услуби. Бу услубларнинг
иккаласи ҳам маҳаллий скрипкачилар ва методистларнинг ишланмалари билан
боғлиқ бўлиб, улар “Ҳар бир бола истеъдодли” тезисларини ва гуруҳ мусиқасини
ижро этиш тамойилларини тарғиб қилади ва Сузуки усулига ўхшайди. Усуллар
ўртасидаги фарқлар ўқитиш ва материални тақдим этиш жиҳатларига боғлиқ.
Шундай қилиб, Милтонян услуби қуйидаги нуқталар атрофида қурилган:
постановка асослари, гуруҳдаги мактабгача ёшдаги болаларга импровизация
ўйинларини ўргатиш ва дастлабки ёзиш қобилиятларини шакллантиради.
Пудовочкин
услуби,
ўз
навбатида,
мусиқий
қобилиятларни
ҳар
томонлама ривожлантириш асосида скрипка чалишни жамоавий ўрганиш
тажрибасига асосланади. Унинг услуби иккита асосий тамойилга асосланади:
ансамбль мусиқасини яратишнинг дастлабки шакллари ва ансамблда
ижро этиш орқали болаларнинг мусиқий қобилиятини ҳар томонлама
ривожлантириш. “Гуруҳдаги скрипка дарслари ҳар бир боланинг бошқа
ўқувчиларга нисбатан фазилатларини тўғри баҳолаш имконини беради.”
(Э.В. Пудовочкин) Бу услубларнинг иккаласи ҳам маҳаллий скрипка педагогикаси
мактабида қўлланилган, аммо кенг маълум бўлмаган. Классик мактаб билан
солиштирганда, методлар ўқувчи ва жамоавий таълимга бўлган ёндашуви билан
ажралиб туради.
В. Якубовскаянинг методикаси. Якубовскаянинг техникаси “Босқичлардан
юқорига” деб номланади, унинг мақсадли аудиторияси 5–7 ёшли мактабгача ёшдаги
болалардир. Ушбу усулга кўра, машғулотларнинг дастлабки босқичида болалар
позицияларни ўзгартиришни ва оддий усулларни қўллашни ўзлаштирадилар.
Классик ёндашувдан фарқли ўлароқ – Якубовская услуби бўш торларда машқ
қилиш, болаларга скрипка чалиш учун жуда кўп оддий композицияларни таклиф
қилади, бу уларга классик усулдаги каби барча техникаларни ўрганиш имконини
беради.
Ҳозирги замон мусиқа ўқитувчисининг фаолияти ҳеч қачон услубий
кўрсатмаларнинг механик бажарилишига айланмаслиги керак, балки доимо ижодий
жараён бўлиши керак. Ўқувчи-ўрганувчиларнинг авлодлари ўзгариб туради ва ҳар
бир янги авлод ўзига хос хусусиятларни намоён қилади, бу ўқитувчилардан ўз
фаолияти давомида скрипка созини ўқитишнинг тегишли усуллари ва шаклларидан
фойдаланишни талаб қилади. Ўқитувчининг ўзи ҳам, ижоди ҳам бутун ҳаёти ва
ижодий фаолияти давомида шундай ўзгариб туриши шарт.